Kolxida Rim hukmronligi ostida
Gʻarbiy Osiyoning gʻarbiy qismlarida Rim hukmronligining oʻrnatilishi Zaqafqaziyaning tarixiy taqdiriga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. Zaqafqaziya mintaqalaridan Rim hokimiyati faqat bir necha o’n yillar davomida Pont qirolligining bir qismi bo’lgan Kolxidada mustahkam o’rnatildi. Mitridat VI mag’lubiyatidan so’ng, Kolxida mahalliy hukmdorlar nazorati ostida Rimning qaram mamlakatiga aylandi, garchi rasmiy ravishda u Rim provinsiyalarining bir qismi bo’lgan – avval Polemoniya Pontus, keyin Kapadokiya. Yunon-rum polisi tizimi Kolxidada zaif tarzda ildiz otgan, mamlakat hali ham ko’p jihatdan mustaqil hayot kechirgan; Tashqi dunyo bilan aloqalar ahamiyatsiz edi. Yuzaki ellenizatsiya faqat hukmron sinfga ta’sir ko’rsatdi, hattoki o’sha paytda ham ozgina. Rim garnizonlari faqat qirg’oq shaharlarida joylashgan edi.
Adrianz boshchiligidagi Kapadokiya gubernatori Flaviy Arrian Pontusning janubiy va sharqiy qirg’oqlari bo’ylab Dioskuriyaga sayohat qildi va Qora dengizning qolgan qirg’oqlari haqidagi ma’lumotlar bilan to’ldirib, o’z sayohati tavsifini yozdi. Trebizonddan Dioskuriyagacha bo’lgan deyarli barcha yo’llarda Arrian Rim imperatoridan hokimiyatni olgan qaram shohlarni eslatib o’tadi. Kolxidadagi Rim kuchi, qaram qirollardan tashqari, Rim garnizonlari joylashgan mustahkam qirg’oq shaharlariga tayangan. Atrofdagi qabilalar tomonidan qisman vayron qilingan va keyinchalik qayta tiklanganidan keyin – Sevastopolga o’zgartirilgan Fazis va Dioskuriyalar.
Kolxidaning pasayishi; yangi etnik nomlar
Umuman olganda, Rim hukmronligi davri Kolxida uchun tanazzul davri edi. Rim hukmronligining zulmi Kolxida aholisini qiyin ahvolga soldi. 1 daryo shaharlari vayron bo’lmoqda. Ellinistik davr boshida mavjud bo’lgan yuzaki siyosiy birlik nihoyat yo’qoladi. Mamlakat alohida qabila knyazliklariga boʻlinib, hozirda qoloq qabilalar ustunlik qilmoqda, ularning koʻpchiligi avvallari umuman nomaʼlum edi. Taxminan 1-2-asrlarning paydo bo’lishi ushbu jarayonlar bilan bog’liq. n. e. Kolxida hududida yangi etnik nomlar yaratildi, ular keyinchalik G’arbiy Gruziya tarixida butun o’rta asrlarda va ba’zan keyinchalik paydo bo’lishda davom etdi. Kolxlarning nomi faqat Trebizond yaqinidagi aholi tomonidan saqlanib qolgan. Sharqda, so’ngra shimolda qadimgi mualliflar ko’plab boshqa qabilalarni va ular orasida lazlarni (birinchi marta Oqsoqol Pliniyda) eslatib o’tadilar, ularning nomi keyinchalik butun Kolxidaga tarqaldi va bir xil umumiy nomga aylandi. kolxiyalarning oldingi nomi, shuningdek abasjlar (arrian tilida birinchi marta: abasklar), zamonaviy abxaziyalarning ajdodlari. Dioskuriyadan uncha uzoq boʻlmagan joyda yashagan abasglar endi kartvel qabilalariga mansub emas edilar.
Iberiyaning yuksalishi; Rim bilan munosabatlar
Kolxida bilan solishtirganda, Iberiyaning Rimga qaramligi ancha kuchli emas edi. I-II asrlarda. Iberia geografik jihatdan kengayib bormoqda va farovonlik davrini boshdan kechirmoqda. Iberiya shohi «Rim xalqining do’sti va ittifoqchisi» va «Sezarning do’sti» hisoblangan; aslida u teng huquqli ittifoq edi. Rim Kavkazda asosan harbiy-strategik manfaatlarga ega edi: Pireney va Alban qirolliklari (alban podshosi ham rimliklarning “doʻsti va ittifoqchisi” hisoblanardi) Rim uchun muhim edi, chunki ular bir tomondan Armanistonni saqlab qolishga yordam berdilar. Parfiyaning g’arbiy hududlari hujumga uchradi, boshqa tomondan ular Shimoliy Kavkazdan Zakavkazga olib boradigan eng muhim tog’ dovonlarini nazorat qildilar.
Darhaqiqat, iberiyaliklar va albanlar bir necha marta Parfiyaga qarshi kurashda Rimga yordam berishgan. Urushlarda qatnashish iberiyalik zodagonlar uchun foydali edi. Rim tomonidagi urushlar Iberiyaning tashqi mavqeini mustahkamlashga, qo’shni hududlarda ta’sirini kengaytirishga yordam berdi va qo’shinlarga boy o’lja va qullarni va’da qildi. Kavkaz tog’ dovonlarini himoya qilishga kelsak, bu erda Iberiya va Rim manfaatlari yanada mos keldi. Shimoliy Kavkazning ko’chmanchi chorvador qabilalari vaqti-vaqti bilan Zaqafqaziya va G’arbiy Osiyoning unga tutash hududlariga bosqinlar uyushtirgan.
Bu reydlar Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari va Iberiyaga ham tahdid solgan. Shuning uchun, iberiyaliklarning tog ‘dovonlarini himoya qilishlari Rim uchun foydali edi va u bu borada ularga yordam berishga harakat qildi.
Dastlab, Rimga qaramlik Iberiya uchun og’riqli edi va Qaysar vafotidan keyin ichki urushlardan foydalanib, iberiyaliklar albanlar bilan birgalikda Rimga qarshi isyon ko’tarishdi. Rimliklar esa Iberiya qiroli Farnabazni (miloddan avvalgi 36 yil) mag’lub etib, Albaniyani o’zlari bilan birga bo’ysunishga majbur qilishdi. Biroq, keyinchalik, Sharqda Rim chegarasi barqarorlashganidan va Rimning harbiy qudrati biroz zaiflashgandan so’ng, Rim va Iberiya o’rtasidagi ittifoq ixtiyoriy asosda, Rim hukumatining o’zaro manfaatlariga asoslana boshladi. qo’l, boshqa tomondan Iberiya qirollari va Iberiya zodagonlari. Iberiya qirollari Rim bilan ittifoqqa tayangan holda, bizning eramizning dastlabki ikki asrida o’z qirolliklarini sezilarli darajada mustahkamlay oldilar. 1-asrda n. e. Parfiya bilan urush paytida Albaniya va Armanistonning ba’zi chegaradosh hududlari Iberiya ta’siriga bo’ysundi.
2-asrda Iberiya. n. e. ijtimoiy tartibda
II asrda. Iberiyaning tashqi mavqei yanada mustahkamlanadi. Rim imperatori Adrian Sharqdagi bosqinchilik siyosatidan voz kechgach, Iberiya yanada mustaqil boʻldi. Adrian hukmronligining oxirida Iberiya qiroli Pharasmanes II Alanlar tomonidan Albaniya, Midiya vayron bo’lgan va Armaniston va Kapadokiyaga tahdid soladigan ulkan reyd uyushtirdi. Hadrian bu vaqtda Pharasmanesni Rimga taklif qilgan bo’lishi mumkin, ammo u rad etdi. Rim hukumati Iberiyaning Rim bilan ittifoqini saqlab qolish uchun Iberiya qirolini va Iberiya zodagonlarini sovg’alar bilan yog’dirdi: Adrian bir fil va besh yuz kishilik otryadni Pharasmanesga yubordi. Iberiya zodagonlarining oilaviy qabrlarida Rim imperatorlari o’z vakillariga sovg’a qilgan narsalar saqlanib qolgan; Bular imperatorlar Hadrian, Antoninus Pius va boshqalarning relyefli portretlari tushirilgan kumush idishlar. Antoninus Pius davrida Iberiyada Rim ta’siri kuchaydi; Pharasmanes II rafiqasi va o’g’li bilan Rimga tashrif buyurdi. Farasmanning hukmronligi oshirildi, unga Kapitoliyda qurbonlik qilishiga ruxsat berildi – bu kamdan-kam chet elliklarga beriladigan sharaf – Rimdagi Polo de Marsda uning otliq haykali o’rnatildi.
Iberiyaning tashqi mustahkamlanishi ijtimoiy tizimdagi sezilarli o’zgarishlar bilan birga keldi. 1-asr oʻrtalarida. Miloddan avvalgi e. Iberiyada, yuqorida aytib o’tilganidek, erta quldorlik jamiyati va davlati mavjud edi. Bu yerda qullar boʻlgan, qirol xonadoni va ruhoniylik vakillaridan iborat quldorlar sinfi paydo boʻlgan, dehqonlarning bir qismi podshoh xonadoniga qaram qilingan va oʻz mehnati bilan dvoryanlar mavjudligini taʼminlagan. Mamlakatda Parfiya kumush tangalari keng tarqaldi. Umuman olganda, sinfiy qarama-qarshiliklar nisbatan rivojlanmaganligicha qoldi. Iberiya aholisining koʻp qismini erkin dehqonlar, “armiya xalqi” (eri) tashkil etgan. Eramizning birinchi asrlarida sinfiy qarama-qarshiliklar chuqurlashdi. Samtavroda olib borilgan qazishmalarda zodagonlarning eng boy dafnlari, oʻrta qatlamdagi kamtarona qabrlar va tosh sandiqlarda eng kambagʻal dafn etilganlar aniqlangan. Yuqori amaldorlar pitiaxshi, kichik pitiaxshi, saroy boshqaruvchisi unvonlarini olgan; Yozuvda «iberiyaliklarning buyuk shohining sarkardasi» ham qayd etilgan. Aristokratiya, bir tomondan, qadimgi qabila zodagonlari vakillaridan (bu yerda butun qullik davrida qabila tafovutlari bartaraf etilmagan), ikkinchi tomondan, Erilarning mulkiy tabaqalanishi natijasida, ulardan alohida oilalar vujudga kelgan. yirtqich urushlar, o’lja va qullarni tortib olish natijasida boyib ketishdi.
Urushlar va reydlarda doimiy ishtirok etish kechagi ba’zi dehqonlarga qishloq mehnati og’irligini, ehtimol, Armanistonda bo’lgani kabi, erga ekilgan qullarning yelkasiga yuklashga imkon berdi. Qishloq xoʻjaligida, ayniqsa intensiv dehqonchilikda (uzumchilikda) asta-sekin alohida oilalarga mustahkamlab qoʻyilgan tomorqalarda sodir boʻlgan qul mehnatining ekspluatatsiyasi, oʻz navbatida, bu oilalarning boyib ketishiga va ularning oilalardan ajralishiga yordam berdi. qolgan odamlar. Iberiyada mulkiy tengsizlikning chuqurlashishiga tranzit savdo yoʻllarining mamlakat hududidan oʻtganligi ham taʼsir koʻrsatdi; Xususan, yuqorida tilga olingan tog‘ dovonlari savdo ahamiyatiga ega bo‘lgan. Mamlakatda asosan Rim va Parfiya tangalari muomalada boʻlgan. Ayniqsa, Avgustning dinarilari va Parfiya qiroli Gotarza II ning ko’proq tetradraxmalari mashhur bo’lib, ular ko’plab mahalliy taqlidlar ob’ektiga aylandi. Oxirgi holat mamlakatda tovar-pul munosabatlari rivojlanganidan dalolat beradi.
Dvoryanlar va xalq oʻrtasidagi farq qurollarning tabiatida ham namoyon boʻlgan: zodagonlar otda, ogʻir zirh kiygan holda jang qilgan, dehqonlar esa piyoda askarlarni tashkil qilgan. Og’ir qurollar faqat boylarda mavjud edi. Ba’zilarining boyib borishi va boshqalarning qashshoqlashishi natijasida Iberiyaning erkin aholisi asta-sekin ikki qatlamga bo’linib, «zodagonlar» (tsarchinebulni) va «kichik odamlar» (tsvrila zri) ga bo’linadi, ular bir-biridan tobora ajralgan. Dvoryanlarning boyib borishi bilan bir qatorda dehqonlarning sekin-asta vayronagarchilik va qullikka aylanishi ham yuz beradi. Vayron bo’lgan dehqonlar esa qadimgi davlatlarda bo’lgani kabi lumpenproletarlarga aylanmadi. Ular qishloqda qolib, olijanob qo’shnilar bilan qul bo’lib qolishdi. Tovar-pul munosabatlari nisbatan past rivojlangan sharoitda qullikka aylangan dehqonlar ishlab chiqarish vositalaridan uzoqlashmagan, balki ma’lum miqdorda mahsulot yoki hosilning bir qismini berib, o‘z tomorqalarida o‘tirishda davom etgan. Shu tariqa ular qullarga emas, balki qaram dehqonlarga aylandilar. Dvoryanlarga, qirol laoilariga va yerga ekilgan qullarga qaram boʻlgan dehqonlar turmush sharoiti oʻxshashligi natijasida asta-sekin bir qatlamga – qaram dehqonlar qatlamiga qoʻshila boshladi.
1-3-asrlarga oid dafnlardan topilgan sanʼat asarlari. n. e., mahalliy hunarmandchilik va madaniyatning yuqori darajasini ko’rsatadi. Zodagonlar qabrlarida ular oltin va kumushdan yasalgan zargarlik buyumlari, badiiy ramkalardagi qurollar, karnelian, almandin, firuza bilan uzuklar topadilar, ulardan eng qiziqarlilari pitiaxsha portretlari bilan atalgan qimmatbaho toshlardir. Mahalliy ishlab chiqarilgan buyumlar bilan bir qatorda import qilinadigan buyumlar ham ko’p miqdorda uchraydi: Rim imperiyasi mintaqalaridan badiiy buyumlar, Rim va Parfiya tangalari va boshqalar.
Oromiy alifbosi asosida eramizning birinchi asrlarida mahalliy tilga moslashtirilgan maxsus armaz yozuvi yaratilgan. Idishlar va boshqalardagi yozuvlardan tashqari, devorlarda ikkita Armaz yozuvi saqlanib qolgan: birining yunoncha tarjimasi bor, ikkinchisi faqat Armaz yozuvida yozilgan va hali to’liq ochilmagan. Ulardan birinchisida qirol Farasman (eramizning 2-asri) haqida soʻz boradi.
Iber aristokratiyasiga Eron kuchli ta’sir ko’rsatdi. Iberiya qirollarining aksariyati – Farnabaz, Mitridatlar, Farasmanlar va boshqalarning ismlari eronlik bo’lib, Kultiran quyosh xudosi – Mitra ham keng tarqalmoqda.
1—2-asrlarda Albaniya. n. e.
Miloddan avvalgi birinchi asrlardagi Albaniyaning ichki hayoti haqida juda kam ma’lumotlar mavjud. Bu vaqtda quldorlik davlati mustahkamlanib borayotganini taxmin qilish mumkin. Hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi bilan mustahkamlangan shaharlar paydo bo’ldi: yigirmadan ortiq Albaniya shaharlari va aholi punktlari Ptolemey tomonidan ro’yxatga olingan. Asosiy shahar Shirvai cho’lida joylashgan Kabalaka (Xabala – Ptolemey bo’yicha) edi. Shaharlarda, Armanistonda bo’lgani kabi, musofirlarning muhim guruhlari – yunonlar, armanlar, suriyaliklar, yahudiylar yashagan. Umuman olganda, rivojlanish nuqtai nazaridan Albaniya hali ham g’arbiy qo’shnilari – Iberiya va Armanistondan sezilarli darajada orqada edi.
Albaniyaning tashqi tarixi biroz yaxshi ma’lum. Pompey yurishidan so’ng Albaniya qiroli Oroz (uning nomini qadimgi mualliflar boshqacha talqin qilishadi) Rimga bo’ysunishga majbur bo’ldi. Biroq, ko’p o’tmay, Albaniya Rim hukmronligidan xalos bo’ldi va Mark Antoni qo’mondoni Publius Kanidiy Krass uni qayta bosib oldi. Avgust o’zining «Avoriylari» asarida Rim bilan do’stlikka intilgan boshqa xalqlar qatorida albanlarni ham eslatib o’tadi, Tatsit esa Tibsrias davriga nisbatan Iberiya va Albaniya qirollarini «Rim buyukligi himoyasi ostida» deb aytadi. 35-yilda albanlar iberiyaliklar bilan birgalikda Armanistonda parfiylarga qarshi Rim tomonida jang qildilar. Ko’rinishidan, Albaniya bu vaqtda Iberiyaga qaram edi. Biroq, buning ortidan o’zgarish yuz beradi: albanlar Rimga emas, balki unga qaram bo’lgan Parfiya va Midiyaga e’tibor qarata boshlaydilar.
1-asr oxiriga kelib. n. e. yaqinda Ozarbayjon hududidan Bokudan 70 km uzoqlikda joylashgan Katta-Dash togʻi yaqinida topilgan lotin yozuviga ishora qiladi. Bu o’sha paytda Kappadokiyada joylashgan Logion XII Fulminata yuzboshiga tegishli. Ushbu yozuvga asoslanib, Rim qo’shinlari Albaniyada bo’lgan deb taxmin qilingan. Ammo bu yozuvni qo’ygan yuzboshi Albaniyaga qandaydir diplomatik missiya bilan kelgan bo’lishi ehtimoldan yiroq; Rim sarkardalari odatda yuzboshilarni Sharq qirollari va xalqlari bilan muzokaralar olib borish uchun yuborgan. Agar bu missiyaning natijasi Albaniyada Rim ta’sirining vaqtincha kuchayishi bo’lishi mumkin bo’lsa, u holda II asrning ikkinchi yarmida. n. e. Albaniya undan ozod qilindi.