Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tizim
Ko’rib chiqilayotgan davrda Shimoliy Qoradengiz mintaqasida ishlab chiqarishning quldorlik usulining keyingi evolyutsiyasi kuzatildi. Bu erda bu jarayon Shimoliy Qora dengiz mintaqasi Sharqiy Evropa qabilalarining O’rta er dengizining quldorlik sivilizatsiyasiga qarshi kurashida asosiy nuqtalardan biri bo’lganligi bilan murakkablashadi. Eramizning birinchi asrlarida Shimoliy Qora dengiz mintaqasi hayotidagi eng muhim va belgilovchi hodisa sarmat qabilalarining tobora ortib borayotgan roli edi.

Sarmatlarning tarqalishi bir qator jiddiy oqibatlarga olib keldi. Birinchidan, Shimoliy Qora dengiz mintaqasidan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining uzluksiz kelishidan manfaatdor bo’lgan Rim uning ishlariga faolroq aralasha boshladi. Ikkinchidan, yunon shaharlari aholisining elitasi, mahalliy qabilalarning kuchayib borayotgan bosimi ta’sirida, o’zlari buning evaziga Rim protektoratini tan olib, imperiyadan yordam so’rashni boshladilar. Biroq hukmron tabaqa va imperiya o’rtasidagi blok mahalliy aholining qattiq qarshiligiga duch keldi. Bu kurash, bir tomondan, dvoryanlarning mustahkamlanishiga va monarxiya unsurlarining kuchayishiga, ikkinchi tomondan, yunon shaharlarida demokratiyaning so‘nggi belgilarining yo‘qolishiga yordam berdi. Xersones aristokratik respublikaga aylandi, unda birinchi arxon katta rol o’ynadi. O’zini-o’zi boshqarishni yo’qotgan shaharlar Bosnor qirollariga bo’ysundilar, ular sharqiy monarxlardan o’rnak olib, o’zlarini «shohlarning buyuk shohlari» deb atashni boshladilar, o’zlarini ajoyib saroy va keng saroy xodimlari bilan o’rab oldilar.
Yer va boshqa boyliklarning asosiy qismi avloddan-avlodga qadar barcha eng yuqori lavozimlarni egallab kelgan bir necha oilalar qo’lida to’plangan. Ularning erlarida ham Chersonesda, ham Bosporan qirolligida Mitridatlar urushi paytida to’xtatilgan eksport uchun don va sharob ishlab chiqarish yana keng miqyosda rivojlanmoqda. Baliqchilik keng miqyosda davom etmoqda. Arxeologlar Bosfor hududidan ko’plab tegishli ishlab chiqarish asboblarini – tegirmon toshlari, uzum presslari, 1600 tsentner baliq sig’adigan ulkan baliq tuzlash vannalari va boshqalarni topdilar.

Qishloq xo’jaligi va baliqchilik mahsulotlari Janubiy Qora dengiz mintaqasi shaharlariga eksport qilinib, asosan Rim garnizonlarini ta’minlash uchun ishlatilgan. Shimoliy Qoradengiz mintaqasiga asosan hashamatli tovarlar – badiiy kulolchilik, shisha, vino va matolar import qilingan. Qora dengiz shaharlarining qoʻshni qabilalar bilan almashinuvi ham rivojlanmoqda. Hunarmandchilik – kulolchilik, zargarlik, metallurgiya, qurol-yarog’lar yangi yuksalishni boshdan kechirmoqda.
Qullar hunarmandchilikda hali ham katta rol o’ynagan, ammo quldorlik tizimining parchalanishining dastlabki belgilari Qora dengiz mintaqasida sezila boshlagan. Imperiyadagidek, endi qullar ozod etila boshlandi; qishloq xo’jaligida qullar mehnati o’rniga qaram qishloq xo’jaligi aholisi – nelatlar mehnati egallaydi. Pelatlar egalarining er uchastkalarini etishtirishlari, hosilning bir qismini ikkinchisiga topshirishlari kerak edi. Qul va qullarning ekspluatatsiyasi va savdodan olingan daromad Qoradengiz zodagonlariga katta hashamatda yashash imkonini berdi. Shaharlarda monumental binolar qad rostlagan, hukmron tabaqa vakillarining boy qasrlari chiroyli rasmlar bilan bezatilgan, hashamatli idishlar va zargarlik buyumlari bilan to’ldirilgan. Qora dengiz shaharlari hukmron tabaqasining tarkibi ham o’zgarib bormoqda. Sarmatlarning qabila zodagonlari yunon shaharlariga qanchalik kirib borsa, ularning elitasi bilan aralashib, unga katta ta’sir ko’rsatdi. Ammo mahalliy qabila zodagonlarining bir qismi yunon shaharlari zodagonlari bilan birlashsa, mahalliy aholi umuman unga dushman bo’lib, ular o’rtasidagi to’qnashuvlar tez-tez bo’lib borardi.
1-asrda Shimoliy Qoradengiz mintaqasi va Rim o’rtasidagi munosabatlar. n. e.

Bu davrdagi Shimoliy Qora dengiz mintaqasining siyosiy tarixi asosan uning Rim imperiyasi bilan munosabatlari bilan belgilandi. Shunday qilib, Chersonese Bosporan qirolligiga qaramlik yukiga tushib, yordam so’rab Rimga murojaat qildi. Miloddan avvalgi 25-yilda Avgust tomonidan Chersonesosga «Ozodlik» berilgan. e. Avvaliga Avgust Bosfor qirolligini o’z nazorati ostiga olishga harakat qildi. Miloddan avvalgi 47 yildan e. Asandar u yerda shoh boʻlib, Mitridatning oʻgʻli Farnaks Evpatorga qarshi isyon koʻtarib, Qaysarga qarshi yurish paytida unga saltanatni boshqarishni ishonib topshirgan. Asander Farnaksning qizi Dinamiyaga uylandi va Avgust uni shoh deb tan oldi. Uning o’limidan so’ng (miloddan avvalgi 18), bitta Dynamium uch yil hukmronlik qildi.
Miloddan avvalgi 15 yilda. e. O’zini Mitridatning nabirasi deb atagan Skriboniy Dyanamiyaga uylanib, o’zini qirol deb e’lon qiladi. Mitridat VI nomi mahalliy aholi orasida juda mashhur bo’lib, Avgust bundan foydalanib, yangi qirol Rimga qarshi faol siyosat olib borishidan cho’chigan. Pontus qiroli Polemon u bilan jang qilish uchun yuborildi, u Skriboniyni mag’lub etdi va xuddi shu Dinamiyaga uylanib, Bosporan taxtiga ko’tarildi. Polemon faqat Rimga qarab hukmronlik qilishi mumkin edi. Dvoryanlar bunga chidashga tayyor edilar, ammo mahalliy qabilalar Polemonni shoh deb tan olishmadi. Maeotis qirg’oqlarida yashovchi qabilalar bilan bir necha yil davom etgan urushdan keyin u miloddan avvalgi 8-yilda o’ldirilgan. e. Ba’zi tadqiqotchilar ushbu qabilalardan biri deb hisoblagan aspurglar, boshqalari esa Polemon o’limidan keyin Bosporan taxtini egallagan qirol Aspurg tarafdorlari.
Aspurgusning aniq kimligi ma’lum emas. Ba’zilar uni Mitridatlar sulolasining vakili, boshqalari esa qandaydir mahalliy qabila boshlig’i sifatida ko’rishadi. Har holda, u Rim himoyachisi Polomonga bo’ysunishni istamagan mahalliy aholining qo’llab-quvvatlashidan bahramand bo’ldi. Avgust Aspurgni shoh deb tan oldi va faqat Chersoneseni o’z qirolligidan ajratishga erishdi. Rim saroyida o’sgan Polemonning nabirasini Bosfor taxtida ko’rmoqchi bo’lgan Kaligula davrida Bosforga Rimga ma’qul bo’lgan shoh berishga yangi urinish amalga oshirildi. Ammo bu urinish mahalliy qabilalarning qarshiliklariga ham duch keldi. Ularni Aspurgning o’g’li Mitridat VII boshqargan. Uni qirol deb tan olgan Klavdiy tez orada akasi Mitridat Kotisning qoralashidan so’ng uni Rimga dushmanlik rejalarida gumon qildi va Kotisni taxtga o’tqazgan Bosforga qo’shin yubordi.
Kotis davrida Bosfor qirolligi va Rim o’rtasidagi aloqa yanada yaqinlashdi. Aytgancha, bu bog’liqlik Bosforda Rim imperatorlariga sig’inishning o’rnatilishida ifodalangan bo’lib, qirolning o’zi oliy ruhoniy hisoblangan. Rim imperatorlarining tasvirlari tangalarga zarb qilingan, ayniqsa Neron davrida, Quyi Moeziya gubernatori Plautiy Silvan chersonlar tomonidan shaharni qamal qilgan skiflarga qarshi yordam berishga chaqirilganda, Rimning ta’siri kuchaygan. Chersonese va Qrimning janubiy qirg’og’ida garnizonlar paydo bo’ldi. Ehtimol, bir vaqtning o’zida Rim askarlari Bosfor qirolligi hududiga kiritilgan. Qoradengiz va Kaspiyboʻyi mintaqalari xalqlariga qarshi keng miqyosda hujum uyushtirmoqchi boʻlgan rimliklar Qora dengiz boʻyidagi shaharlarni uzoq chekkada oʻzlarining istehkomlari sifatida mustahkamlashni zarur deb hisobladilar.
Xersonesda Rim askarlari o’rnatilgan paytdan boshlab u erda aristokratiya nihoyat g’alaba qozonganligi va demokratik tuzilmaning so’nggi izlari yo’qolganligi xarakterlidir. Shu vaqtdan boshlab Rim hukmronligi faxriylari bo’lgan eng zodagon oilalar Rim fuqaroligi huquqini ola boshladilar. Bir vaqtlar Neron butun Shimoliy Qora dengiz mintaqasini viloyat hukumatiga bo’ysundirmoqchi edi.
Neronning o’limi va uning bosib olish rejalari barbod bo’lganidan so’ng, ushbu loyihadan voz kechildi, bu shubhasiz, faqat mahalliy aholi bilan og’ir va uzoq davom etgan urushdan keyin amalga oshirilishi mumkin edi. Keyinchalik Shimoliy Qora dengiz mintaqasi va Rim o’rtasidagi munosabatlar turli xil tashqi va ichki omillarga qarab o’zgarib turdi. Shunday qilib, Dakiyada Dekebal qabila ittifoqining paydo bo’lishi imperiya kuchlarining unga qarshi kurashish uchun katta sa’y-harakatlarini talab qilganda, Rim qo’shinlari Chersonesedan olib chiqildi va Chersonese yana Bosnorga qaram bo’lib qoldi.
2-asrda Bosforning mustahkamlanishi. n. e.
II asrda. Bosfor qirollari o’zlarini yanada mustaqil va erkinroq his qilishdi. Qo’shinlarga muhtoj bo’lgan imperatorlar ularga pul subsidiyalari to’lay boshladilar, buning uchun ular Bosporan askarlarini o’z ixtiyorida oldilar. Rim qo’shinlari Bosfor hududidan olib chiqildi. Bosfor armiyasi asta-sekin sarmat qurollari va taktikasini o’zlashtirib, tobora muhim kuchga aylandi. 2-asrdan boshlab Bosfor sarmatlar va tauro-skif qabilalari bilan mustaqil ravishda urushlar olib boradi; ikkinchisi, asrning oxirida, Bosporan qirollarining kuchini tan olishga majbur bo’ldi. Bosfor qirollari 3-asr boshlarida sarmat qabilalari ustidan bir qancha gʻalabalarga erishib, ularning mulklarini kengaytirdilar. 2-asr oxiri – 3-asr boshlari qirollarining yozuvlari – Notis II va Sauromatus II – ularning skiflar va siraklar ustidan qozongan g’alabalari, Taurikaning Reskuporidlar III (210-227) o’zini «shoh» deb ataganligi haqida gapiradi butun Bosfor va tauro-skiflarning. Ammo chersonese, 2-asrning o’rtalarida Rimdan olingan Bosfor bo’g’oziga bog’liqlik tufayli. yangi «ozodlik». Bu yerga yana Rim qo’shinlari keltirildi. Shu bilan birga, Olbiyaga Rim garnizoni kiritildi. Uning ahamiyati oldingi asrlarga nisbatan ancha kamaydi. 1-asrda Getae tomonidan mag’lubiyatga uchraganidan keyin shahar hech qachon to’liq tiklana olmadi. Miloddan avvalgi e. O’z erlarining bir qismini yo’qotib, Olbiya Qrimdagi skif podsholigining qirollariga bo’ysundi. Chersonese olgan «erkinlik» ham juda nisbiy edi. Darhaqiqat, uning ishlari Quyi Moeziya gubernatori tomonidan boshqarilgan va hatto shahardagi Rim garnizonining qo’mondonlari ham shahar hokimlaridan ko’ra ko’proq hokimiyatga ega edilar.
Mafkura Sarmatlar va Trakiyalarning Bosporan jamiyatiga ta’siri

Shimoliy Qoradengiz mintaqasi uchun xarakterli hodisa sarmatlarning diniy birlashmalarning tarqalishi, ya’ni fias edi. Ulardan ba’zilari Bosforda qadimdan ulug’langan xudolarga bag’ishlangan edi, lekin ularning aksariyati «eng oliy», «qodir», «rahmdil» va hokazo deb nomlangan yangi xudoga sig’inuvchilardan iborat edi. Ko’rinishidan, bu xudo edi. Yunonlarning Zevsi va yahudiylarning Yahvesi va ehtimol boshqa xudolarning xususiyatlarini o’ziga singdirgan. Uning kultining tarqalishi Shimoliy Qoradengiz mintaqasida monoteistik g’oyalarning rivojlanishidan dalolat beradi. Fiaslar, asosan, aholining qolgan qismidan tobora ko’proq ajralib turadigan aristokratiya vakillarini o’z ichiga olgan.
Garchi yunon tili rasmiy til bo’lib qolsa va unda bugungi kungacha saqlanib qolgan ko’plab yozuvlar yozilgan bo’lsa-da, yunoncha bo’lmagan mahalliy nomlar tobora ko’proq paydo bo’lmoqda. Bosfor qirollarining o’zlari ko’pincha Sarmatiyaliklarning sobiq nomi – Sauromatlardan kelib chiqqan Savromat nomini oldilar. Shahar xo’jaligi sarmat qurollarini – dubulg’alar, zirhlar, uzun qilichlar, kamon va kiyim-kechaklarni qabul qildi. Tangalar va tosh yodgorliklarda tamgaga oʻxshash sarmat vnakilari uchraydi; ularning ba’zilari go’yo Bosfor qirollarining gerblariga aylanadi. Ba’zan butun qatorlarga to’plangan bu belgilarda ba’zi olimlar mahalliy yozuvning hali shifrlanmagan vachatlarini ko’rishadi.
Sarmatlar rahbarlari singari, Bosfor bo’g’ozining shohlari va zodagon shaharlari ham qurol va otlar bilan dafn etila boshlaydi. Qabr toshlarida ular otliq jangchilar sifatida tasvirlangan; otliq janglar sahnalari zodagonlarning qamoqxonalarini bezab turgan rasmlarning sevimli mavzularidan biriga aylandi. Relyefli qabr toshlari, bo’yalgan sarkofagi va kriptlardagi devor rasmlari o’sha davr Bosporan san’atining eng muhim yodgorliklari hisoblanadi. Mahalliy rassomlar (ulardan birining ustaxonasi Kerchda topilgan sarkofagda tasvirlangan), ellinistik san’at an’analarini qisman saqlab, Bosfor bo’g’ozidagi ustun didga moslashgan. Bu rasmning yorqinligi va rang-barangligida, sxematik va an’anaviy tasvirlarning detallarning real bajarilishi bilan uyg’unligida o’z aksini topdi. Harbiy mavzular marhumning keyingi hayotda oilasi va do’stlari bilan ziyofat o’tkazayotgani tasvirlangan rasmlar va mifologik mavzular bilan birlashtirildi. Ikkinchidan, Demeterning surati va uning qizi Persefonning er osti dunyosi xudosi Pluton tomonidan o’g’irlab ketilgani, ayniqsa, bitta qamoqxonada topilgan.»
Parfiya va Kichik Osiyo Bosfor hayoti va san’atiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatdi. Shunday qilib, o’lgan podshohlarning yuzlarini oltin niqoblar bilan yopish odati Parfiyadan kelgan. Rasmda Kichik Osiyo va Suriya rasmlari bilan sezilarli o’xshashlik mavjud.
Ko’plab frakiyaliklar Qora dengiz shaharlarida ham paydo bo’ladi. Bosfor qirollari qadimgi Frakiya sulolasi bilan bog’liq bo’lib, ko’pincha Frakiya hukmdorlari – Notis, Remetalki, Reskuporidlar nomlarini olib yurishgan va, ehtimol, frakiyaliklarga homiylik qilgan.
1—2-asrlarda skiflar podsholigi. n. e.
Xuddi Bosfor bo’g’ozi singari, u 1-asrning o’rtalaridan boshlab yana bir oz tiklanishni boshdan kechirdi. va 2-asrda. Skif shohligi. Uning poytaxti Neapolda (Qrimda, Simferopol yaqinida) olib borilgan qazishmalar o’sha paytda u erda mahalliy zodagonlarga tegishli bo’lgan kriptlar va tosh uylar devorlariga rasmlar bilan ifodalangan qurilish faoliyati, hunarmandchilik va san’at qanday qayta tiklanganligini ko’rsatadi. Savdo sezilarli darajada rivojlandi, u skiflarga qaram bo’lgan Olbiya va Qora dengizdagi mustahkam nuqtalar orqali amalga oshirildi. Neapol aholisi er egalari, shaharda oʻrnashib qolgan koʻchmanchilar – ot podalari egalari, qirollik jangchilari va savdogarlardan iborat edi. Boyliklarning tengsizligi boy uylar va qamoqxonalar va qashshoqlarning qashshoqlar qabrlari, uylari va qabrlari o’rtasidagi farqdan dalolat beradi. Ko‘rinib turibdiki, skiflar orasida quldorlik keng rivojlanmagan. Qirollar o’lponni natura shaklida yig’ishdi va o’zlariga tushgan donni saqlash uchun – tariq, arpa, speled – Neapol shahar devorlari bo’ylab omborxonalar qurildi, ularning eng kattasi 4 tonnagacha don sig’ishi mumkin edi. Shaharda topilgan sharob siqgichlar vinochilik mavjudligidan, kulolchilik pechlari esa sotiladigan hunarmandchilik rivojlanganidan dalolat beradi. Biroq savdo-sotiq hali pul muomalasining keng tarqalishiga olib kelmagan. Muomaladagi tangalar asosan rimliklar edi. Faqat Olbiyada 1-asr oʻrtalaridagi podshohlarning nomlari yozilgan mahalliy tangalar zarb qilingan. Farzoya va Inismey. Bu vaqtda skiflar shohligi eng qudratli edi. Skiflar Xersonesga yaqinlashib, Bosfor shaharlariga tahdid soldilar. II asrda. ularning qudrati sarmatlar, Bosfor qirollari va ularning ittifoqchisi Rimning hujumi ta’sirida pasaya boshlaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek, 2-asrning ikkinchi yarmida. va 3-asr boshlari. Bosfor qirollari skiflar ustidan bir qancha gʻalabalarga erishdilar. 3-asrda. Skiflar podsholigi tanazzulga yuz tutdi. Uning madaniyati tobora sarmatlarga xos xususiyatlarga ega bo’lmoqda. Oxir-oqibat sarmatlar Neapolni egallab olishdi.