Sharqiy Eron va Oʻrta Osiyodagi soʻnggi yunon-makedon sulolalari
Parfiya podsholigi tarkibiga kirgan qabilalar va elatlarning ichki hayoti to’g’risida fanda mavjud bo’lgan ma’lumotlar juda kam bo’lishiga qaramay, bizning eramizning boshidan boshlab unda sezilarli o’zgarishlar hali ham kuzatilishi mumkin.
Sharqiy Eron, Oʻrta Osiyo va Shimoliy-Gʻarbiy Hindistonda 1-asr oʻrtalariga kelib yunon-makedon sulolalari nihoyat vayron boʻldi. Miloddan avvalgi e. mahalliy qishloq xo’jaligi aholisi va uning ko’chmanchi qo’shnilarining bosimi ostida. 2-asrda yuqorida koʻrsatilgandek kirib kelgan saklar. Miloddan avvalgi e. sharqiy Eron mintaqalariga – Drangiana va Araxosiyaga, sharqqa qarab harakatlanib, Gandharani egalladi. Bu hodisalarning xronologiyasi hali juda kam rivojlangan. Gandharani bosib olgan sak podshohi Moga (yunoncha Maues) 2—1-asrlar oxirida hukmronlik qilgan boʻlsa kerak. Miloddan avvalgi e.
Bu vaqtga kelib, Gidasp daryosining sharqida (zamonaviy Jelum) va Germeyas hukmronlik qilgan Gandharaning (hozirgi Shimoliy Afg’oniston) g’arbida yunon sulolalari qo’lida faqat kichik hududlar qolgan. Bu ikki viloyat o’rtasida ularni ajratib turgan holda saklarning mulki xanjar edi. Ma’lumki, Germey O’rta Osiyoda o’z ta’sirini kuchaytirishdan manfaatdor bo’lgan xitoylarga yordam so’rab murojaat qilgan. U chindan ham xitoylardan yordam olishga muvaffaq bo’ldi va saklarga qarshilik ko’rsatish uchun Kushona qabilasining boshliqlari bilan ham ittifoq tuzdi.
Sharqiy Erondagi yangi davlatlar. Parfiya parchalanishining boshlanishi
Taxminan shu davrda Eronning sharqiy rayonlarida yarim mustaqil knyazlik tashkil topdi, uning hukmdorlari parfiyacha nomlar bilan atalgan. Bu knyazlikning hukmron sulolasi Surensning olijanob Parfiya uyi, ehtimol bu xonadonning bir filiali bilan bog’liq bo’lishi ehtimoldan yiroq emas. 1-asr boshlarida. n. e. Araxosiyada va undan sharqda parfiya nomlarini olgan va sharqiy Eron sulolalari bilan bog’liq bo’lgan shohlar hukmronlik qilgan.
Milodiy 1-asrga kelib e. Bu, yuqorida aytib o’tilganidek, Kushonlar saltanatining yakuniy shakllanishiga ham tegishli. Sak knyazliklari va Kushonlar podsholigining tashkil topishi, Osiyodagi soʻnggi mustaqil ellinistik davlatlarning nobud boʻlishi – bu voqealarning barchasini Eron va Oʻrta Osiyo xalqlarining ajnabiylarga qarshi kurashining maʼlum bosqichlari deb hisoblash kerak.
Xuddi shunday hodisalar Parfiyada 1—2-asrlarda sodir boʻlgan. n. e. O’ziga xos antiellinistik reaktsiyaning birinchi belgisi, madaniyatning barcha sohalarida mahalliy elementlarning kuchayishi va aftidan, ijtimoiy hayotning ba’zi yangi shakllarining paydo bo’lishi yunon afsonalarini tangalardagi asta-sekin «varvarlik» qilishdir. Zardushtiylik dinining shakllanishi bilan birga kelgan muqaddas kitoblarni kodlashtirishga qaratilgan ilk urinishlar ham ahamiyatli bo‘ldi.
Shu bilan birga, Parfiya qirolligining parchalanish jarayoni, hatto o’zining eng buyuk qudrati yillarida ham monolit bo’lmagan.
Rim bilan munosabatlar
Avgust knyazligi davrida Parfiyaning Rim bilan munosabatlari rasmiy ravishda tinch edi. Biroq, Rim o’z ta’sirini kuchaytirish uchun Sharqda intrigalar to’qishni to’xtatmadi. Rim siyosatining muvaffaqiyati natijasida Fratlar IV tomonidan to’rt o’g’ilni oilalari bilan Rimga jo’natish va Avgust tomonidan unga berilgan Rim quli Muso bilan o’sha Parfiya qirolining nikohi haqida o’ylash kerak.
Garchi ba’zi Rim mualliflari Avgustning parfiyalarga qarshi katta yurish boshlash istagini bildirishsa-da, ko’p yillar davomida urush bo’lmagan. Rim protege Vonon dvoryanlar tomonidan ag’darilgan va hokimiyatni Artaban III egallagan, bu antiellinistik va anti-rim muxolifati bilan bog’liq.
Artaban III (taxminan 12-38 yillar) markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qilgan. Biroq, u jiddiy qiyinchiliklarga duch keldi. Parfiya qirolligining qulashi tobora ko’proq sezila boshladi. Armaniston tufayli yana paydo bo’lgan Rim bilan yangi to’qnashuv Artabanni Zaqafqaziyadagi murakkab kurashga tortdi. Parfiyaning o’zida rimliklar Rimda yashovchi Parfiya knyazlari orasidan avvaliga Artabanga, keyin esa ikkinchi nomzodga qarshi chiqdilar. Vaziyat Mesopotamiyaning eng muhim ellinistik markazi – Dajla bo’yidagi Selevkiyada boshlangan yirik qo’zg’olon tufayli yanada murakkablashdi, u Mesopotamiyaning boshqa ellinistik shahar-davlatlari singari Rim himoyachisi Tiridatlar III ni qo’llab-quvvatladi.
Artaban III sharqiy hududlarga, saklar va daxlarga tayanib, bir qator muvaffaqiyatsizliklardan so’ng Tiridatlarni Mesopotamiyadan siqib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Biroq, Selevkiya yetti yil davomida (35-42) qarshilik ko’rsatishda davom etdi, mustaqillikni saqlab qoldi va qirol tangalarini zarb qilmadi.
Rim Parfiyaga nisbatan oʻzining anʼanaviy siyosatini davom ettirib, avvaliga Armanistonni, keyin esa Mesopotamiyani himoya qilishga harakat qildi. Katta yurish qila olmagan rimliklar Parfiya davlatining o’zidan Rim siyosatining dirijyorlari bo’ladigan elementlarni topishga harakat qildilar. Ular, birinchidan, Yaqin Sharqning ellinistik shaharlari aholisi, ikkinchidan, mustaqillik uchun kurashgan zodagonlar vakillari bilan hisoblangan. Bundan tashqari, ular Kavkaz xalqlarining, xususan, parfiyaliklarning kuchidan qo’rqqan iberiyaliklarning noroziligidan foydalanganlar.
Artaban III hukmronligining davomiyligi shuni ko’rsatadiki, u hali ham bir oz barqarorlikka erisha olgan. Biroq, uning o’limidan so’ng, shtatdagi hokimiyat uchun Arsakidlar uyiga mansub bo’lmagan zodagonlar vakillari bahslashdi.
Faqat 51-yilda Arsakidlar yana hokimiyat tepasiga kelishdi. Vologes I davrida (Parfiya nomining rimcha shakli Valarsh; 51 – taxminan 80) G’arbiy Osiyo tarixida bir qator muhim voqealar sodir bo’ldi. Parfiya va Rim o’rtasidagi kurash yana avj oldi. Bu safar ham Armanistonda intriga va siyosiy kurash bilan boshlandi, ammo 54-yilda, yuqorida aytib o’tilganidek, imperator Neron harbiy harakatlarni boshlashi kerak bo’lgan qo’mondon Domitiy Korbuloni Sharqqa yubordi.
60 yilga kelib Korbulo Armanistonni o’z nazoratiga oldi va arsaklar xonadonining vakili bo’lgan parfiyalik Tiridatni quvib chiqardi. Biroq, birinchi muvaffaqiyatsizliklardan so’ng, parfiyaliklar bir qator g’ayratli harakatlarni amalga oshirdilar, armanlar esa rimliklarga nisbatan shunchalik aniq nafrat ko’rsatdilarki, Korbulo sulh bo’yicha muzokaralarni boshlashni eng yaxshi deb hisobladi.
Vologesning Rimdagi ikki elchixonasi kerakli natijalarga erisha olmadi. Nihoyat, 63-yilda, yuqorida aytib o’tilganidek, murosa qarori qabul qilindi: Tiridatlar arman taxtini saqlab qoldi, ammo Rimdagi tojni imperator qo’lidan olishga majbur bo’ldi. Bu natija, shubhasiz, Armaniston taxtiga Arsaklar sulolasi vakilini qoʻyib, Armanistonda oʻz taʼsirini saqlab qolgan Parfiya uchun muvaffaqiyat deb eʼtirof etilishi kerak.
Shundan keyin nisbatan tinch davr boshlandi. Vologes I Vespasianni imperator hokimiyati uchun kurashida qo’llab-quvvatladim va hatto unga otliqlar otryadini taklif qildim. Yahudiya mag’lubiyatidan so’ng, u Titusni g’alabasi bilan tabrikladi. 72 dan 74 gacha Zaqafqaziya va Midiya Atropatena o’sha paytda Azov va Kaspiy dengizlari orasidagi keng dashtlarni egallagan alanlar tomonidan bosib olingan. Vologes yordam so’rab Vespasianga murojaat qildi, ammo u Rim ta’siri ostida bo’lgan Iberiya mudofaasini kuchaytirish uchun bir qator choralar ko’rgan bo’lsa ham, rad etdi.
Rim va Parfiya o’rtasidagi tinchlik munosabatlari bir muncha vaqt davom etdi, ammo bu Yaqin Sharqda chinakam tinchlanish degani emas edi. Raqiblar bir-birlarini diqqat bilan kuzatib turishdi va bir-birlariga zarar etkazish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishga harakat qilishdi. Shunday qilib, 80-yillarning boshida Parfiyada hokimiyat uchun uzoq vaqt kurash olib borgan Artaban IV va Pakor II o’zlarini Neron sifatida ko’rsatgan firibgarlarni qo’llab-quvvatladilar.