1-asrning oʻrtalariga kelib. Miloddan avvalgi e. Rim eng yirik mustamlakachi davlat edi. Bu vaqtga kelib Rimning tashqi mulklari hududi Italiyaning o’zidan olti baravar ko’proq edi. Rim provinsiyalari va Rimga qaram bo’lgan davlatlar butun O’rta yer dengizi havzasini deyarli uzluksiz zanjir bilan o’rab oldilar.
Rim mustamlakachi hokimiyatining o’ziga xos xususiyati bor edi. Iskandarning sharqiy monarxiyasi va ellinistik davlatlardan farqli o’laroq, ularning shakllanishida yunonlar va makedoniyaliklarning faol mustamlakachilik faoliyati katta rol o’ynagan (poleis, kleruxiya, katekiya va boshqalarning tashkil etilishi), Rim davlatida. mustamlakachilik ancha zaif ifodalangan edi, hech bo’lmaganda viloyatlarning keng tarqalgan moliyaviy va tijorat ekspluatatsiyasi bilan taqqoslaganda, u orqaga qaytdi. U turli xil shakllarda ishlab chiqarilgan. Rim mulklarida va Rimga qaram bo’lgan qirolliklarda yirik er ijarachilari, davlat soliq dehqonlari, yirik va kichik ssudachilar, Rim savdo va moliyaviy “kompaniyalari”ning agentlari, armiya uchun mol yetkazib beruvchilar bo’lgan. O’sha davrning taniqli siyosiy arbobi Mark Tullius Tsitseron o’z nutqlarining birida Osiyo provinsiyasini suv bosgan Rim tadbirkorlari tarkibini juda aniq belgilaydi: “Soliqchilar, tinch va hurmatli odamlar o’zlarining mablag’lari va operatsiyalarini shu erga o’tkazdilar. viloyat… bundan tashqari, boshqa tabaqa vakillari, tashabbuskor va faol odamlar, qisman o‘zlari Osiyoda pul muomalasiga jalb qilingan… qisman bu viloyatga katta miqdorda mablag‘ kiritganlar”. Viloyatlarni ekspluatatsiya qilishdan olingan foydaning asosiy ulushi, albatta, imtiyozli tabaqalar – zodagonlar va otliqlar qo’liga tushdi, lekin ma’lum darajada ulardan ularning keng mijozlari – shahar va qishloqlarning ayrim qatlamlari ham bahramand bo’lishdi. pleblar. Yuqorida tilga olingan nutqida Tsitseron Osiyodagi soliq dehqonlarining halokati darhol aholining katta qismining moddiy farovonligiga og’riqli ta’sir ko’rsatishini to’g’ridan-to’g’ri ta’kidlaydi: «Bu erda barcha kreditlar, pul operatsiyalari amalga oshiriladi. forum Osiyodagi pul aylanmasi bilan chambarchas bog’liq; ikkinchisining ayni zarba kuchi bilan qulashi mahalliy sharoitni ham larzaga soladi”.
Viloyatlardan chiqarib yuborilgan katta mablag’lar Rimda katta boyliklar shakllantirilishiga olib keldi va eng yirik boylar ham zodagonlar, ham otliqlar vakillari orasida paydo bo’ldi. Misol uchun, keyinchalik mashhur qo’mondon Gney Pompey eng yirik er magnati bo’lib, u «o’z mulkiga qo’shni barcha erlarni cheksiz ravishda sotib olgan». U faqat Shchen ijarachilari va mijozlaridan butun bir qo’shinni jalb qildi. Pompey tarafdori, taniqli aristokrat Domitiy o’z qo’mondonligi ostida 33 ta kogorta (ya’ni 15 ming kishi) to’pladi va har biriga o’z mulkidan 4 jugerdan yer berishga va’da berdi. Rimdagi eng yirik badavlat Markus Krass bo’lib, u o’z boyligini o’n barobar oshirib, Sullan hukmronligi davrida musodara qilingan yerlarni sotib olishdan, shuningdek, turli mish-mishlar, jumladan, Rimda uy-joyga bo’lgan ehtiyoj haqidagi taxminlardan foyda ko’rgan. Crasse yonib ketgan yoki qulagan uylarni sotib olib, ularning o’rniga ko’p qavatli binolar qurdi, keyin ularni kichik ijarachilarga ijaraga berdi. Shu yo‘llar bilan u ko‘p million dollarlik boylikka erishdi.
Boy otliq, Tsitseronning do’sti Titus Pomponius Atticus turli xil tijorat ishlari bilan shug’ullangan: u viloyatlarda keng yaylovlar va plantatsiyalarga ega edi, foizga pul berardi va hokazo. Soliq kompaniyalaridan birining rahbari Gay Rabirius Postumus, yuqorida aytib o’tilganidek, Misr taxti uchun da’vogar – Ptolemey Auletesga katta miqdorda qarz bergan. Ikkinchisi Rimdagi turli nufuzli shaxslarning poraxo’rliklari yordamida Misr taxtiga o’zini ko’rsatishga muvaffaq bo’lganda, uning Rabirius oldidagi qarzi mamlakatning yillik byudjetidan ancha oshib ketdi.
Savdo va sudxo’rlik kapitalining o’sishi bilan bir qatorda aholining katta vayronagarchiliklari mavjud. Rimga qaram bo’lgan viloyatlar va qirolliklarda (masalan, Bitiniyada) Rim soliqchilari va ssudachilarning faoliyati butun mintaqalar aholisining qarz qulligiga tushib qolishiga olib keldi. Rimning oʻzida 1-asrning 2-yarmida aholining lumpen-proletar qatlamlari oʻsdi; Miloddan avvalgi e. ularning soni yarim millionga etadi. Faqatgina 300 mingdan ortiq bepul non ratsioni tarqatilgan. Xuddi shu rasm biroz kichikroq miqyosda Rim imperiyasining boshqa shahar markazlarida kuzatilgan.
Shahar pleblarining muhim qismi, manbalarga ko’ra, yirik magnatlar va boylarning mijozlari tarkibiga kirgan. Tarqatma materiallar va parazitlik bilan buzilgan shahar pleblarining bu qismi saylovlarda uyalmasdan o’z ovozlarini almashtirdilar. Masalan, Tsitseron mijozlar o’z homiylariga qanday minnatdorchilik bildirishlari mumkinligi haqidagi savolni ko’tarib, to’g’ridan-to’g’ri dedi: «Ularning ovozlaridan boshqa hech narsa yo’q». Bunday amaliyot yaqin kelajakda Rimda quldorlik demokratiyasining to’liq tanazzulga uchrashiga va Rim pleblari tomonidan mustaqil siyosiy kuchning ahamiyatini yo’qotishiga olib keladi.