Viloyatlar rivojlanishidagi umumiy xususiyatlar. Britaniya. Galliya. Ispaniya
1—2-asrlarda viloyatlar, deb yuqorida aytib oʻtilgan. n. e. muayyan yuksalishni boshdan kechirdi. Biroq, viloyatlar, ayniqsa, g’arbiy viloyatlarning iqtisodiy tiklanishi qisqa muddatli edi. Tez orada o’rtacha yer egalari va shaharlarning pasayishi, hunarmandchilik va savdoning tanazzulga uchrashi, latifundiyaning o’sishi boshlandi. Italiya bosib o’tgan yo’l viloyatlarda takrorlandi; ammo ularning har biri oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlib, bu uning rivojlanishi va imperiyaning umumiy tarixidagi rolini belgilab berdi.
Britaniya eng kam rimlashgan g’arbiy viloyatlardan biri edi. Toʻgʻri, bu yerda ham rim quldorlik villalari paydo boʻlgan, lekin ular asosan viloyatning janubi-sharqida toʻplangan. Hududning qolgan qismida hali ham ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan mahalliy qabilalarning qishloqlari hukmronlik qilgan. Mahalliy ishlab chiqarish yomon rivojlangan, kelt uslubidagi buyumlarni ishlab chiqaradigan kichik ustaxonalar ustunlik qilgan; Tovarlar asosan Galya va Ispaniyadan olib kelingan. Budikka qoʻzgʻolonidan soʻng Britaniya uzoq vaqt zabt etmagan holda qoldi. Rim legionlari oʻjar qarshilik koʻrsatgan mahalliy qabilalarni bosqichma-bosqich shimol va gʻarbga itarib yubordilar.
Tatsit Britaniya qabila boshliqlaridan biri Kalgakusning rimliklar bilan jang arafasida o‘z qo‘shiniga qilgan nutqini saqlab qoldi. Bu nutq quldorlarga nisbatan ehtirosli nafrat bilan nafas oladi. «O’g’irlash, o’ldirish, talon-taroj qilish,» deydi u rimliklar haqida, «bu ularning yolg’on tilida hukumat deb ataladi va hamma narsa sahroga aylanganda, ular buni tinchlik deb atashadi». Kalgakus Domitian generali Agrikola tomonidan mag’lub bo’ldi, ammo ingliz qabilalari Rimga zo’rg’a bo’ysunishdi. Britaniyada tobora ko’proq tartibsizliklar avj oldi. Hadrian va Antoninus Pius o’z mustaqilligini saqlab qolgan qabilalar bosqinining oldini olish uchun zamonaviy Shotlandiya chegarasida qal’a qurishga majbur bo’ldilar. Britaniya imperiya bo’ylab tarqalgan yordamchi bo’linmalarga ko’p sonli askarlarni kiritdi.
Galli provinsiyalariga Narbonese Galya, Magna Galya, Akvitaniya, Lugdunian Galya va Belgikadan iborat edi. Ularga yaqin tutashgan Germaniyaning Reyn viloyatlari ikki provinsiyaga aylantirilgan edi. Flavianlar va Antoninlar davrida ular sezilarli yuksalishni boshdan kechirdilar. Janub va sharqiy hududlar eng ko’p rimlashgan hududlar edi. Villalar bilan o’ralgan ko’plab yirik va kichik shaharlar Rim qiyofasini oldi. Hunarmandchilik va savdo kollejlari eng kichik shaharlarda paydo bo’lgan, Narbon, Arelata, Lugdun, Nemaus kabi shaharlarda ular juda ko’p edi. Yirik savdo kompaniyalari italyan va ispan vinolari va moylarini eksport qiluvchi savdogarlarni, shuningdek, kemalari ichki va tashqi savdoga xizmat qilgan kema egalarini birlashtirgan. Italiya, Suriya va Kichik Osiyodan kelgan savdogarlar o’zlarining mahalliy xudolari homiyligida jamoalar yaratdilar. Galli zig’ir, mato va metall buyumlar hamma joyda mashhur edi. Galli keramikasi va shishasi ayniqsa mashhur bo’lib, italyan mahsulotlarini soya qildi. Galli tovarlari g’arbiy viloyatlar bo’ylab tarqalib, Reyn va Dunay daryosidan tashqariga chiqdi. Boyib ketgan hunarmand va savdogarlar yer sotib olib, dekuriylar sinfiga kirdilar. Trier yaqinidagi ajoyib dafn yodgorligi saqlanib qolgan, unda bunday oilaning hayotidan sahnalar tasvirlangan. Unda uning boshiga tegishli bo’lgan mato ustaxonasi, sotuvga jo’natilgan mato ortilgan karvon va uning egasi va uning oilasi mustamlakachilarni unga qishloq sovg’alari olib kelgan villani tasvirlaydi. Markaziy hududlarda mahalliy xudolar Rim xudolari bilan birlashdilar, mahalliy zodagonlar va shahar aholisi lotin tilini o’rgandilar va rim nomlarini qabul qildilar. Lotin va yunon tillarida notiqlikni o’rgatish bilan mashhur bo’lgan ko’plab shaharlarda maktablar paydo bo’ldi. Biroq, romanizatsiya bu erda faqat aholining yuqori qatlamlarini qo’lga kiritdi. Qishloq aholisi kamroq ta’sir ko’rsatdi. Rimdagidek bo’lmasada, quldorlik Galliyada sezilarli darajada rivojlangan. Galliyaning shimoliy va g’arbiy hududlari kamroq romanlashtirilgan. G’arbda, shimolda mahalliy zodagonlarning yirik mulklari, Reyn mintaqasida mahalliy urf-odatlar, din, til va nomlar bilan yashaydigan qishloqlar mavjud edi. Yirik mulklar hali ham yer egalarining mijozlarini ish bilan ta’minlagan. Bu yerda dehqon aholisi ham koʻp edi. Galyaning iqtisodiy yuksalishi II asrning ikkinchi yarmigacha davom etdi. Keyin markaziy hududlarda hunarmandchilikning ma’lum darajada pasayishi va uning markazlarining Reynga qarab harakatlanishi kuzatiladi. Galli savdo doirasi qisqarmoqda. Kichik va o’rta yer egalarining vayron bo’lishi tufayli yirik yer egalari kuchayib bormoqda. Latifundiya tomonidan vayron qilingan dehqonlar o’rtasida norozilik kuchaymoqda. II asrning ikkinchi yarmida. Rona va Reyn daryolari oralig‘ida yashovchi Sequani qabilasi xavotirga tushdi, keyin Rim qo‘shinidan qochgan Ona boshchiligida katta harakat boshlandi. Unga ko’p sonli qullar va dehqonlar qo’shildi. Ular boy yer egalarini o‘ldirib, mulklarini tortib oldilar.Shimoliy Italiyada ham tartibsizliklar boshlandi. Onam hatto Rimdagi tantanali yurish paytida imperatorni o’ldirishni rejalashtirgan, ammo xiyonat qilingan va qatl etilgan.
1-asrning ikkinchi yarmida. Tarrakon Ispaniyasi, Baetica va Lusitaniyaga bo’lingan Ispaniya quldorlik yuqori darajada rivojlangan rimlashtirilgan provinsiyalarning eng boy shaharlaridan biri edi. Imperiyada ispan vinolari, moy, baliq va metall mahsulotlari keng sotilgan. Shahar hayoti, ayniqsa Vespasian islohotidan keyin, juda jonli edi, garchi qabila hududlari yarim orolning ba’zi qismlarida, ayniqsa Lusitaniyada hali ham saqlanib qolgan. Ispaniyadan ko’plab senatorlar, otliqlar, yozuvchilar va shoirlar kelgan. Ammo allaqachon 2-asrning o’rtalaridan boshlab. Ispaniya savdosi pasayib bormoqda, ispaniyaliklar tobora kamayib bormoqda, imperiyaning siyosiy va madaniy hayotida rol o’ynamoqda, va kamroq va kamroq ispanlar armiyaga qo’shilmoqda. Badavlat egalari shahar ehtiyojlari uchun katta mablag’ sarflaganiga qaramay, vayron bo’lgan shaharlar vayron bo’lmoqda. Adrian davrida Ispaniya shaharlarida tartibsizliklar boshlandi. Mark Avreliy davrida Lusitaniyada katta qoʻzgʻolon koʻtarildi.
Afrika viloyatlari
2-asr boshidan. n. e. Afrika provinsiyalari rivojlana boshlaydi – Afrika, Numidiya, Mavritaniya. Ulardagi sharoitlar juda boshqacha edi. Dengizga tutash hududlarda asosan o’rta va kichik yer egalari, yuqori darajada rivojlangan quldorlik, ko’plab shaharlar va rivojlangan shahar hayoti ustun bo’lgan don ekinlari maydonlari mavjud edi. Lambesa shahrida III Avgust legioni joylashgan Numidiyada faxriylar shahar hayotida katta rol o’ynagan. Bu yerda shahar hayoti ayniqsa 2-asr oʻrtalaridan boshlab jadal rivojlandi. n. e. Bu vaqtda Afrika imperiyaning asosiy non savatiga aylandi. Imperator Kommod Afrika donini yetkazib berish uchun maxsus flot quradi. 1-asrda hisoblangan Afrika nefti. eng past navli, endi eng yaxshi ispan moyi bilan muvaffaqiyatli raqobatlashmoqda. Afrikaning janubiy hududlari, avvalgidek, katta yer egalari va yirik zaytun plantatsiyalari hududlari bo’lib qoldi. Bu erda bir nechta shaharlar bor edi, ularning erlarida ko’plab koloniyaliklar yashagan. Afrika provinsiyalarida, ayniqsa Numidiya va Mavritaniyada mahalliy barbar qabilalari yashaydigan imperator tuzi va hududlari katta rol o’ynagan. Ikkinchisi asta-sekin eng yaxshi yerlardan itarib yuborildi va imperator mustamlakachilariga aylandi. II asrda. Ular orasida qayta-qayta tartibsizliklar avj oldi, bu viloyat chegaralaridan tashqaridagi Mavritaniya qabilalarining bosqinlari bilan birga bo’ldi. Commodus davrida afrikalik koloniyalar o’rtasida harakatlar sodir bo’ldi, ular imperiya erlarining yirik ijarachilari – konduktorlar tomonidan og’ir ekspluatatsiya qilindi.
Afrikada hunarmandchilik kam rivojlangan edi, shuning uchun Galliyadagi ko’plab hunarmandchilik kollejlari bu erda deyarli noma’lum. Savdo asosan tranzit edi: qullar, amfiteatrlar uchun yovvoyi hayvonlar va fil suyagi Markaziy Afrikadan Afrika provinsiyalari orqali imperiyaga olib kelingan. Hunarmandchilik va savdo-sotiqda ish topolmagan eng kambag’al aholi qishloq xo’jaligida yollanma ishchi sifatida daromad izlagan. O‘roq va o‘roqchilarning butun otryadlari ish izlab bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib o‘tdi. Ajoyib otliqlar hisoblangan ko’p sonli mavrlar yordamchi bo’linmalarda xizmat qilishgan. Asta-sekin shahar hayotining rivojlanishi bilan lotin tili va rim madaniyati tarqaldi. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab. Rimda Afrikadan senatorlar, otliqlar, notiqlar va yozuvchilar paydo bo’ldi. Huquq maktablari alohida rivojlanishga erishdi. Biroq, punik va berber tillari lotin tiliga almashtirilmagan; ularda aholining ko’pchiligi, ayniqsa qishloq aholisi so’zlashgan.
Bolqon-Dunay provinsiyalari
Bolqon-Danubiya provinsiyalarining xarakteri – Dalmatiya, Raetiya, Norikum, Pannoniya, Moesia va Dacia – biroz boshqacha edi. Dunayda yirik yer egaligi va quldorlik rivojlanmagan. Kichik villalar va asosan, kam rimlashgan mahalliy aholiga ega qishloq jamoalari ustunlik qildi. Quldorlikning zaif rivojlanishi ham shu bilan bog’liq. Hunarmandlar ham asosan erkinlar orasidan edi; Dunay provinsiyalari hunarmandlari orasida hatto ozod qilinganlar ham kam edi.
Dunayning barcha viloyatlari uchun Rim uchun eng jangovar va xavfli qabilalarning yaqinligi asosan hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. II asrda. Reyn chegarasi deyarli tinchlangan deb hisoblangan va unda joylashgan qo’shinlar soni asta-sekin kamaydi. Dunay chegarasida, aksincha, ortdi. Shunday qilib, Neron ostida, 63 atrofida, Reynda 7 legion, Dunayda 5, Adrianning vorisi Antoninus Pius ostida, Reynda faqat 4 va allaqachon 12 ta Tuna bu borada harbiy elementlar o’ynagan ayniqsa, Dunay provinsiyalarida katta rol o’ynaydi. Bu yerdagi shahar hokimlari va yer egalarining asosiy qismini faxriylar tashkil etgan. Qishloqlardagi elita ulardan iborat edi. Shaharlarning katta qismi harbiy koloniyalar yoki lager aholi punktlaridan tashkil topgan. Bu yerda, boshqa joylardan ko’ra, harbiylar Rim siyosatining tayanchi va dirijyori edi. Ular ko’pincha savdo va hunarmandchilik korxonalarining egalariga aylandilar. Dakiyada mahalliy oltin konlarini ekspluatatsiya qilishda harbiylar ham katta rol o’ynagan.
Harbiylar bilan bir qatorda chet ellik ishbilarmonlar ham muhim o’rinni egalladi. Shunday qilib, soliq dehqonlari Yulievlar oilasi a’zolari Dunay provinsiyalarining ko’plab shaharlarida magistrlar bo’lib, katta mulkka va nisbatan ko’p miqdordagi qullarga ega edilar. Aholining katta qismi Dekebalusning Rim bilan urushlari paytida halok bo’lgan Dakiyaga Trayan ko’plab mustamlakachilarni, asosan, sharqiy viloyatlardan joylashtirdi. Bu Dakiya shaharlari madaniyatining aralash tabiatini boshidanoq belgilab berdi. Trayan hokimiyatini osongina tan olgan Dakiya zodagonlari o’z davrida Galliya yoki Britaniya qabila aristokratiyasi qilganidek, Rimga qarshilik ko’rsatishga urinmadi. U tezda Rim nomlari va urf-odatlarini qabul qildi. Ammo odamlar o’ta og’ir sharoitlarga tushib qolgan va ular yerning katta qismidan mahrum bo’lganlar. Dakiya aholisining massasi hech qachon Rim hukmronligi bilan murosaga kelmadi va ko’pincha viloyat hududiga qayta-qayta bostirib kirgan o’z qabiladoshlari tomonida edi. Dunay mintaqalarining imperiya hayotida tutgan oʻrni 3-asrda ayniqsa muhim boʻldi.