Ashoka davridagi Mauriya imperiyasi
Mauryan imperiyasining ichki hayoti haqida juda kam narsa ma’lum. Bilvosita ma’lumotlarga qaraganda, Ashoka davrida yuqorida tavsiflangan ma’muriy tizim asosan shakllangan. Ashokaning ko’p qabilaviy davlatining g’oyaviy asosi buddizm bo’lib, bu vaqtga kelib milliy din sifatida o’zining munosibligini isbotlagan edi. Ashokaning o’zi buddizmni qabul qilgan va uning tarqalishiga har tomonlama hissa qo’shgan. Miloddan avvalgi 253 yilda. e. u Pataliputrada buddistlar kengashini chaqirdi, ehtimol birinchisi, chunki 5-4-asrlarda ikkita buddist kengashi haqidagi afsonalar. Miloddan avvalgi e. ishonchsizdir. Bu kengashning vazifasi buddizmni ham ta’limot asoslari, ham tashkiliy jihatdan bir butunlikka rasmiylashtirish, buddist cherkovini davlat qo‘lidagi qudratli qurolga aylantirish edi. Kengashda buddizmning kanonik asoslari (diniy adabiyotlar, marosimlar, buddistlar jamoasining yagona tashkiliy tamoyillari va boshqalar) Hindistonda oʻsha davrga kelib qanday shaklda shakllangan boʻlsa, shundan kelib chiqqan bidʼatlar tasdiqlandi. vaqt ham qoralandi. Ko’plab afsonalar Ashokaning Buddist monastirlari va stupalarini – Budda bilan bog’liq ba’zi yodgorliklar joylashgan inshootlarni quruvchisi sifatida xotiralarini saqlab qolgan. Bu afsonalarda Ashoka 84 ming stupa qurganligi aytiladi. Buddist monastirlarining (vixara yoki bihara) ko’pligi tufayli Bihar nomi o’rta asrlarda Magadxa ortida paydo bo’lgan.
Bu davrning muhim tarixiy manbasi tosh va ustunlarga oʻyilgan Ashoka bitiklaridir. Ularning o’ttizdan ortig’i Hindistonning turli qismlarida saqlanib qolgan. Yozuvlarda podshohning ko‘rsatmalari ko‘rinishida, asosan, buddaviylik odob-axloqi ruhidagi ko‘rsatmalar mavjud bo‘lganidan tashqari, yozuvlarda hokimiyatga, podshohning xizmatkorlariga, ota-ona va oqsoqollarga bo‘ysunish zarurligi ta’kidlangan. Ushbu ko’rsatmalarning bajarilishini dharmamantrin boshchiligidagi amaldorlarning maxsus shtabi – qirolning dxarma masalalari bo’yicha maslahatchisi («Qonun», «taqvodorlik qonuni» ma’nosida – buddistlar odatda o’z dinlarini shunday atashgan) nazorat qilishlari kerak edi. .
Ashoka davri Mauryan tashqi siyosatining faollashuvi bilan ajralib turardi. Ellinistik davlatlar (Ashoka yozuvlarida Suriya, Misr, Kirena, Epir bilan aloqalar qayd etilgan), shuningdek, Janubi-Sharqiy Osiyoning ayrim davlatlari bilan yaqinroq aloqalar oʻrnatildi. Mauryan davlatining siyosiy ta’sirini kuchaytirish uchun buddist missionerlar Hindiston chegaralaridan tashqarida davlat hokimiyati tashabbusi va ko’magi bilan yuborilgan. Bu 3-asrdan edi. Miloddan avvalgi e. Buddizm Seylon orolida, keyin Birma, Siam va Indoneziyada tarqala boshlaydi.
Mauriya imperiyasining qulashi
Ashoka o‘z davlatini mustahkamlash uchun qancha urinmasin, ko‘p narsaga erisha olmadi. Hindistonning alohida qismlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasidagi farqlar juda kuchli edi; Ashoka vafotidan ko’p o’tmay – 236 yilda – Mauriya imperiyasining qulashi boshlandi; Ehtimol, Ashokaning o’g’illari allaqachon o’zaro taqsimlashni boshlaganlar. Mauryan sulolasining so’nggi vakili Magadhada eramizdan avvalgi 187 yilda Brihadrata edi. e. Shunga sulolasini asos solgan sarkardasi Pushyamitra tomonidan ag’darilgan va o’ldirilgan. Mavriylar imperiyasining zaiflashishi va parchalanishida bunday turdagi davlatlarning mo‘rtligini belgilovchi ichki sabablar bilan bir qatorda yunon-baqtriyaliklar va parfiylarning Hindistondagi bosqinchilik yurishlari katta rol o‘ynadi.
2-asr boshlarida. Miloddan avvalgi e. Demetriy davrida yunon-baqtriyaliklar Kobul daryosi vodiysi va Panjobning bir qismini bosib oldilar. Demetriy va uning vorislari tangalarda «hindlarning shohlari» deb nomlangan. Ular Hindistonning qo’shni viloyatlariga yirtqich reydlar o’tkazdilar. Manbalarda qirol Menanderning Gang vodiysidagi yurishlarida Pataliputraning o‘ziga yetib kelgani, ammo u baribir Magadhani o‘ziga bo‘ysundira olmagani ta’kidlanadi.
Yunon-Baqtriya podsholigi parchalanganidan keyin Shimoliy-Gʻarbiy Hindiston hududida poytaxti Shakala (hozirgi Sialkot, Panjob) shahrida boʻlgan juda noyob davlat tashkil topdi, unda yunonlar podsho boʻlgan, zodagonlar yunonlar va ko’p jihatdan O’rta Osiyoning tub aholisi va aholining asosiy qismini hindular tashkil etdi. Biroq, bosqinchilar tez orada mahalliy aholi orasida g’oyib bo’ldilar va ularning mamlakatda mavjudligi haqida hech qanday iz qoldirmadilar. Buddist manbalarga ko’ra, Menander allaqachon buddist bo’lgan. Uning vorislari sof hind ismlarini olib yurishgan; ular chiqargan tangalarda ham yunon, ham hind yozuvlari bo’lgan.
Taxminan 140-130 Miloddan avvalgi e. Baqtriyadagi ellinistik davlatlar O’rta Osiyodagi kuchli massagetlar konfederatsiyasi tarkibiga kirgan qabilalar tomonidan mag’lubiyatga uchradi, ular tarixiy adabiyotda odatda o’zlarining xitoycha nomi – yuechji bilan ataladi. 2-asr oxiri – 1-asr boshlarida. Miloddan avvalgi e. Hindistonga bostirib kirgan va bu yerda shaklar yoki saklar deb atalgan bu qabilalar Shimoliy Hindistonning koʻp qismini, ehtimol, Markaziy Hindistonning bir qismini ham oʻzlariga boʻysundirdilar.
1-asr boshlarida. n. e. Shimoliy-Gʻarbiy Hindistonning bir qismi parfiylarga boʻysundi. Bu yerda poytaxti Taxilada boʻlgan, Parfiyadan mustaqil yoki faqat nominal jihatdan qaram boʻlgan yirik davlat vujudga keldi. Maʼlumki, parfiyalarning satrap unvoni 1—2-asrlarga toʻgʻri keladi. n. e. G’arbiy va Markaziy Hindistondagi kichik davlatlarning ba’zi hukmdorlari tomonidan kiyiladi. Ular Parfiya qirollariga biron-bir tarzda qaram bo’lganmi yoki yo’qligini aniq aytish mumkin emas. Markaziy Hindistonda oʻzlarini Shakalarning bevosita avlodlari deb hisoblagan qirollar tomonidan boshqariladigan kichik davlatlar IV asrdayoq mavjud boʻlgan. n. e.
Janubiy Hindiston shtatlari
2-1-asrlardan. Miloddan avvalgi e. Janubiy hind xalqlari Hindistonning umumiy tarixida tobora muhim rol o’ynay boshladi.
Qadim zamonlarda Shimoliy va Janubiy Hindiston o’rtasidagi aloqa juda qiyin bo’lgan, shuning uchun ularning tarixiy rivojlanishi asosan bir-biridan mustaqil ravishda sodir bo’lgan. Umuman olganda, Janubiy Hindiston o’z rivojlanishida Shimoliy Hindistondan orqada qolganligini asosli aytish mumkin. Hindistonning bu qismida ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va quldorlik munosabatlarining paydo boʻlishi nisbatan kech sodir boʻlgan va ehtimol uning Magadxa qirollari tomonidan boʻysunishi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan.
Miloddan avvalgi bir necha asrlarda Yaqin Sharq va Janubiy Hindiston mamlakatlari o’rtasida savdo aloqalari mavjud bo’lganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Ammo Janubiy Hindistonda yashagan xalqlar, u erda mavjud bo’lgan shtatlar to’g’risida aniq, aniq tasdiqlangan ma’lumotlar faqat III asrdan boshlab mavjud. Miloddan avvalgi e. (birinchi navbatda Ashoka bitiklarida). Bu vaqtda Janubiy Hindiston xalqlari ma’lum – Kalingas, Andhras, Cholas, Pandyas va Keralas. Kalinga davlati (taxminan hozirgi Orissa hududiga to’g’ri keladi) juda kuchli edi va Ashoka uni bosib olish qiyin edi. Andhralar hozirgi Andxra shtatiga va Haydarobod (Telingana) shtatining sharqiy qismiga mos keladigan hududda istiqomat qilishgan. Ashoka hukmronligi ostidagi Andhralar hududi Mauriya imperiyasining bir qismi edi, ammo Andhraning Mauryalarga bo’ysunishi sodir bo’lganda, o’rnatish qiyin.
Andhra mamlakatining janubidagi mintaqa qadimda Tamilnadu deb atalgan; unda turli tamil qabilalari yashagan; bu yerda Shimoliy Hindistondan mustaqil ravishda quldorlikning rivojlanish jarayoni sodir boʻlgan. Chola xalqi hozirgi Madras davlatining sharqiy qismida istiqomat qilgan. Uning gʻarbida pandyalar yashagan. Tamillarga aloqador Keralalar asosan hozirgi Travankor-Kochin davlati hududida istiqomat qilgan. Biz bu xalqlarning ijtimoiy-siyosiy tuzumi haqida deyarli hech narsa bilmaymiz, lekin faqat shu uchta hind xalqi oʻz mustaqilligini himoya qila olganligi va Mauriya sulolasidan boʻlgan kuchli Magadha qirollariga boʻysunmaganligidan xulosa qilishimiz mumkinki, ular allaqachon ancha kuchli davlat tuzilmalariga ega edi.
Ashoka o’limidan so’ng darhol mustaqillikka erishgan Andhralar tezda yarimorolning ko’p qismida o’z hokimiyatlarini kengaytirdilar; ularning davlatining poytaxti Nosik shahriga aylandi. Ularning yanada mustahkamlanishi Kalingas tomonidan vaqtincha to’xtatildi. Ashoka oʻlimidan soʻng koʻp oʻtmay mustaqillikka erishgan kalingalar qirol Xaravela boshchiligida (miloddan avvalgi 3-asr oxiri) Andhrada bir qator magʻlubiyatlarga uchradi. Shunga qaramay, 1-asrning o’rtalariga kelib. Miloddan avvalgi e. Andhralar Kalingalardan ustunlikka erishdilar va Andhra davlati o’sha paytda Janubiy Hindistondagi eng kuchli davlatga aylandi.