Angliya madaniyati
Ilk o’rta asrlarning boshlang’ich davrida, hech bo’lmaganda, Britaniyaga ko’chish boshlanganidan keyin bir yarim asrda anglo-sakslarda hali yozma til yo’q edi. Ularda tarixiy rivoyatlar, maishiy va marosim qoʻshiqlari – ichish, toʻy, dafn marosimi, shuningdek, ovchilik, dehqonchilik mehnati va eramizgacha boʻlgan diniy eʼtiqod va kultlar bilan bogʻliq qoʻshiqlar saqlanib qolgan ogʻzaki sheʼriyat, ayniqsa, qahramonlik dostonlari rivojlangan. Musiqa asboblari jo’rligida qo’shiqlar bastalagan va ijro etuvchi mohir qo’shiqchi-musiqachilar, gleomanlar anglo-sakslar tomonidan katta hurmatga sazovor bo’lgan. Knyazlik va qirollik otryadlari rolining kuchayishi bilan anglo-sakslarda osprey deb ataladigan jangchi qo’shiqchilar bor edi. Klan va qabila afsonalaridan foydalanib, ular qadimgi qahramonlar va zamonaviy harbiy rahbarlarning (VII-VIII asrlar) jasoratlari haqida qo’shiqlar yaratdilar.
Anglo-sakson qabilalarining xalq ertaklari, qahramonlik qo’shiqlari va Skandinaviyadagi dostonlaridan kelib chiqqan anglo-sakson qahramonlik eposining eng yirik asari Beovulfning she’ridir (taxminan 700), dastlab yozilgan, deb ishoniladi. Qadimgi ingliz tilining mercian dialekti. She’rning eng qadimiy nusxasi 10-asrda 3 ming misradan iborat qo’lyozmada saqlangan.
She’r Beovulfning qonxo’r monster Grendel bilan qahramonona kurashini nishonlaydi. Janubiy Skandinaviyadagi Geats (Gauts) qabilasining ritsarlarining eng jasuri Beovulf bu yirtqich hayvonni yakka kurashda mag’lub etadi va boshqa bir qator yutuqlarni amalga oshiradi. Yorqin badiiy shakldagi she’r qabilaviy tuzumga xos xususiyatlarni aks ettiradi. Beovulf xalq qahramonining eng yaxshi fazilatlarini o’zida mujassam etgan – qo’rqmaslik, jasorat, adolat, muammoga duch kelgan o’rtoqlarga yordam berish istagi, adolatli ish uchun kurashda o’lishga tayyorlik. Shu bilan birga, she’r drujina hayotining xususiyatlarini, o’sib borayotgan qirollik kuchi tobora ko’proq tayanadigan shohlar va jangchilar o’rtasidagi munosabatlarni aniq ko’rsatib beradi. Ushbu she’rdagi nasroniylikgacha bo’lgan e’tiqodlar va mifologiya xristian e’tiqodlari elementlaridan aniq ustunlik qiladi, ular aniqlanganidek, asosan she’rni qayta yozgan ruhoniylar tomonidan keyinchalik qo’shilgan.
Anglo-sakson yozuvining eng qadimiy yodgorliklaridan biri va ayni paytda tasviriy san’at asari – bu kit suyagi qutisi bo’lib, u taxminan 7-asrning o’rtalariga to’g’ri keladi, unda runik yozuvlar o’yilgan ( Runlar yozma belgilar (harflar)) lotin va yunon alifbolari bilan oʻxshashliklari bor edi. Ular turli qadimgi german qabilalari (gotlar, anglosakslar, skandinavlar va boshqalar) tomonidan qoyalarga oʻyilgan yozuvlar, qabr toshlari, qalqonlar, uy-roʻzgʻor buyumlari, shox, suyakdan yasalgan buyumlar, yog’och, metall) shimoliy lahjasida va qadimgi german, qadimgi va bibliya mifologiyasi epizodlari tasvirlangan. Bu anglo-sakslarning xalq madaniyatiga cherkov ta’sirining shubhasiz kirib borishini ko’rsatadi.
Feodal munosabatlarning rivojlanishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan anglo-sakslarning nasroniylashuvi bibliya mavzulariga asoslangan qadimgi ingliz tilining turli shevalarida diniy she’riyatning paydo bo‘lishiga olib keldi. Ushbu turdagi she’riyatga dastlab Nortumbriya lahjasida yozilgan, so’ngra Mersian va Vesseks shevalariga tarjima qilingan “Kedmon madhiyalari” deb ataladigan va diniy, epik va didaktik xarakterdagi asarlar (injil ertaklari, afsonalar va boshqalar) misol bo’la oladi. avliyolarning hayoti), yashagan Cynewulfga tegishli, 8-asr oxiri – 9-asr boshlarida deb ishoniladi.
Xristianlashtirish qadimgi ingliz va lotin yozuvlari bilan bir qatorda anglo-sakslarning paydo bo’lishiga olib keldi. 7—8-asrlarda Angliyada paydo boʻlgan. monastirlar asosan lotin tilida rivojlangan cherkov ta’limi va adabiyoti markazlariga aylandi.
“Ingliz xalqining cherkov tarixi” dan bir sahifa. Honning muammolari. VIII asr
Feodal-cherkov madaniyatining eng muhim markazlari Angliyaning shimoli-sharqida joylashgan edi. Nortumbriyadagi Jarrow monastirida o’z davrining eng ma’lumotli kishilaridan biri, ingliz tarixiga oid birinchi yirik asar – “Ingliz xalqining cherkov tarixi” muallifi bo’lgan Muhtaram Bede (673-735) yashagan. Bedening lotin tilida yozilgan tarixiy asari 731-yilgacha boʻlgan ingliz tarixidagi voqealarni qamrab olgan va ishonchli maʼlumotlar bilan bir qatorda koʻplab afsonalar va qadimiy xalq ertaklarini ham oʻz ichiga olgan. Karoling Uyg’onish davrining mashhur arbobi anglo-sakson Alkuin ta’lim oldi va Yorkdagi Yepiskop maktabida dars bera boshladi.
8-asr oxirida boshlangan Daniya bosqinlari mamlakatning butun mintaqalari, ayniqsa, shimoli-sharqida vayronagarchilikka olib keldi va anglo-sakson madaniyatining rivojlanishiga katta zarar yetkazdi. Unda faqat 9-asrning ikkinchi yarmida ma’lum bir yuksalish kuzatildi; Uesseksning ingliz birlashuvining markazi sifatidagi mavqeini mustahkamlash natijasida. Qirol Alfred davrida Vesseksda zodagonlar farzandlari uchun dunyoviy maktablar ochilib, ularga qit’adan kelgan o’qituvchilar dars bergan. Lotin mualliflari asarlarining ingliz tiliga tarjimalari amalga oshirildi (bir qator tarjimalar Alfredning o’ziga tegishli). Bu anglo-sakson, ya’ni qadimgi ingliz tili va adabiyotining rivojlanishiga hissa qo’shdi. Shu bilan birga, ingliz tilida xronika yozishni boshlagan Anglo-Sakson yilnomasini tuzish boshlandi.
Lunddagi soborning tafsilotlari. XII asr
9—11-asrlarda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. qo’lda yozilgan kitoblar dizaynida. Anglo-sakson ustalari, nomlari noma’lum bo’lib qolgan xalqlardan bo’lgan odamlar dunyoviy va cherkov kitoblarini katta mahorat bilan tasvirlashdi. Ular yasagan bosh kiyimlar, oxirlar, bosh harflar va miniatyuralar ijodiy tasavvur boyligidan dalolat beradi, dizaynning nozikligi va ranglarning hayratlanarli badiiy uyg’unligi bilan ajralib turadi.
Skandinaviya madaniyati
Skandinaviya madaniyati, birinchi navbatda, feodaldan oldingi (ibtidoiy jamoaviy) va ilk feodal kelib chiqishining qimmatli merosi bilan qiziq: “Oqsoqol Edda” deb nomlangan epik qo’shiqlar, badiiy mazmunining o’ziga xosligi bilan hayratlanarli. Islandiya ajdodlari va qirollik dostonlari va skaldlar she’riyatining kuchli rivoyatlari – qadimgi Skandinaviya qo’shiqchilari va shoirlari, bir joydan ikkinchi joyga ko’chib o’tadigan va shakllangan. Viking janglari va yurishlari haqidagi qahramonlik qo’shiqlari. Bu doston xalq she’riyati o‘zining mazmuni va she’riy obraz kuchi jihatidan ilk o‘rta asrlardagi barcha G‘arbiy Yevropa adabiyotida tengi yo‘q.
Skandinaviya sheʼriy eposining eng muhim yodgorligi — “Oqsoqol Edda” — yaxshi rivojlangan butparastlik mifologiyasiga asoslangan mifologik va qahramonlik xarakteriga ega qadimgi norveg va eski island qoʻshiqlari, xudolar va qahramonlar haqidagi ertaklar toʻplami. Bu asarlar nafaqat butparastlik g‘oyalari va e’tiqodlarini, balki qabilaviy jamiyat hayoti va real munosabatlarini ham she’riy shaklda aks ettiradi. Eddaga kiritilgan qahramonlik qo’shiqlari “Xalqlarning buyuk ko’chishi” deb nomlangan tarixiy voqealar haqida hikoya qiladi. Elder Edda 12-asrda bo’lgan deb hisoblangan Islandiyada yozilgan. u yerda lotin yozuvi paydo boʻlishi bilan (bizgacha yetib kelgan eng qadimgi qoʻlyozma XIII asrning 2-yarmiga toʻgʻri keladi), lekin uning qoʻshiqlari 9—10-asrlarda yaratilgan boʻlib, ularning koʻpchiligi mazmunan qadimgi davrlarga borib taqaladi. .
Edda prozasi 12-asrda yozilgan Skandinaviya mifologiyasi va poetikasiga oid nasriy risoladir. Islandiyalik skald va tarixshunos Snorri Sturluson.
Skandinaviya oʻrta asr adabiyotida alohida oʻrinni island sagalari – island tilidagi nasriy epik rivoyatlar egallaydi, ular ogʻzaki skaldlar tomonidan tuzilgan va birinchi marta 12-asrda yozilgan.
Dostonlar mazmunan xilma-xildir. Ularning aksariyati tarixiy afsonalar bo’lib, unda haqiqiy tarixiy voqealar to’g’ri aks ettirilgan: masalan, “Egil dostoni” – 10-asrning mashhur Viking va skaldi haqidagi afsona. Egil Skalagrimsson – tarixiy mazmuni bo’yicha eng ishonchli dostonlardan biri, “Njal dostoni”, 10-asr oxiri – 11-asr boshlarida islandiyalik dono huquqshunos. va qonli oilaviy janjal, islandiyaliklar tomonidan Grenlandiya va Shimoliy Amerikani kashf qilish haqida hikoya qiluvchi “Qizil Erikning dostoni” va boshqalar.
Ba’zi dostonlar tarixiy manba sifatida katta ahamiyatga ega, xususan, rus tarixiga oid dalillar keltiruvchi dostonlar. Darhaqiqat, Skandinaviya mamlakatlarida feodal, cherkov-ritsar madaniyati ancha keyin vujudga kelgan va kuchli nemis taʼsirida (ayniqsa Daniyada) rivojlangan.
Bu davrdagi Skandinaviya mamlakatlari moddiy madaniyati tarixida ajoyib xalq amaliy san’ati – yog’och o’ymakorligi, shuningdek, cherkov me’morchiligi (yog’och cherkovlar qurilishi) ni qayd etish kerak. Ikkala san’at ham Norvegiyada o’ziga xos gullash davriga erishdi.
Bu davrning tosh me’morchiligi Stavangerdagi sobor (Norvegiya, 11-asr oxiri – 12-asr boshlari) va Romanesk uslubida qurilgan Lunddagi katta sobor (Shvetsiya, 12-asr) bilan ifodalanadi.