XIII-XV asrlarda Vetnam.
Mo’g’ul istilolari davriga kelib, Vetnam nafaqat o’z mustaqilligini avval mo’g’ul bosqinchilaridan, so’ngra Min Xitoy hukmdorlaridan himoya qila olgan, balki oxir-oqibat o’z qo’shnisini – Xitoyni ham o’zlashtira olgan kuchli davlatga aylandi. Champa qirolligi. 1225 yilda Ly sulolasini almashtirgan Tran sulolasi nazorati ostidagi Vetnam feodal mamlakat bo’lib, uning tizimi Xitoyda Tang imperiyasining gullagan davrida kuzatilgan shakllarni asosan qayta ishlab chiqargan. Feodal munosabatlarining asosi yerga davlat feodal mulki edi. Yer podshohga tegishli deb hisoblangan. Feodallarning mulklariga qirollik grantlari sifatida qaralgan. Bu yerlardagi yerlar maqomi serflarnikiga oʻxshagan dehqonlar tomonidan dehqonchilik qilgan. Eng qiyin ishni Champadan asirga olingan qullar bajargan. Champadan tortib olingan yerlarda yaratilgan mulklarda bunday qullar asosiy ishchi kuchini tashkil qilgan. Vetnamda hunarmandchilik va savdo yomon rivojlangan. Shaharlar kam edi. Eng katta shahar Thanh Long edi. Davlat apparati xitoylarnikiga o’xshardi; bu byurokratlar qo’lida edi, ularni tayyorlash uchun Vetnamda maktablar tashkil etilgan. Bu davr Vetnam madaniyatidagi asosiy voqealar Vetnam tilining tovushlarini yozib olish uchun xitoy ieroglif yozuvini moslashtirishni o’z ichiga oladi. Shunday qilib, Vetnam yozma va adabiy tili o’z dizaynini oldi. Olimlar va yozuvchilar paydo bo’ldi. Le Van Xu Vetnam tarixini yozgan. Maktablarda ta’lim Xitoyda bo’lgani kabi, o’sha vaqtga kelib Vetnam hukmron sinfi orasida keng tarqalgan konfutsiychilik asosida olib borildi.
Mo’g’ul bosqinchilari 1257, 1284 va 1287-1288 yillarda Vetnamga bostirib kirishdi, lekin har safar ular Vetnam xalqining milliy qahramoniga aylangan qo’mondon Tran Quok Tuan boshchiligidagi vetnamliklarning o’jar qarshiliklariga duch kelib, ketishga majbur bo’lishdi. Bosqinchilarning muvaffaqiyatli zarbasi mamlakatning asosiy himoyachilari – dehqonlarning ahvolini yaxshilashga olib kelmadi. Harbiy boshliqlar erkin yer egalarining yerlari hisobiga yangi mulklar oldilar. Erkin dehqonlar yerlarini boshqa feodallar ham egallab oldilar. Shunday qilib, dehqonlarning yanada ko’p qismi serflarga aylandi. Ular kuchayib borayotgan qullikka qo’zg’olonlar bilan javob berishdi, ularning eng kattasi va eng doimiysi Xay Duongda Ngo Be rahbarligida boshlangan va 16 yil – 1344 yildan 1360 yilgacha davom etgan.
14-asr oxirida. Vetnamliklar janubiy qo’shnisi Champa qirolligi tomonidan katta bosim ostida edi. Cham hatto Vetnam poytaxtini ham egallashga muvaffaq bo’ldi. Vetnam harbiy rahbarlaridan biri Xo Kui Li Chamni qaytarishga muvaffaq bo’ldi. 1400 yilda u tuzoqning hukmron xonadonining shohini taxtni o’ziga topshirishga majbur qildi. Min sulolasi imperatori Chju Di Vetnamdagi voqealardan foydalanishga qaror qildi. Tranning ag’darilgan qirollik uyi a’zolarining iltimosiga binoan u Vetnamga «qonuniy» hukmdorni taxtga qaytarishi kerak bo’lgan otryadni yubordi. Ammo bu otryad vetnamliklar tomonidan mag’lubiyatga uchradi va taxtga da’vogar o’ldirildi.
Xo Kuy Li bu bilan Min imperiyasidan keladigan xavf bartaraf etilmaganini yaxshi tushundi va jangga tayyorlana boshladi. Armiya va shahar aholisini zarur mahsulotlar bilan taʼminlash maqsadida xoʻjaliklar roʻyxati oʻtkazildi, harbiy xizmat joriy etildi. Tog’larda va daryo qirg’oqlarida istehkomlar qurilgan. Harbiy kemalar qurildi, qurollar tayyorlandi. Xo Kuy Lining qo’rquvi oqlandi: Xitoy imperatorining qo’shinlari Vyetnamga ikki oqimda – Yunnan va Guangxidan to’kildi. 1407 yilda vetnamliklar mag’lubiyatga uchradi va Vyetnam qiroli va uning otasi asirga olinib, imperiya poytaxtiga jo’natildi. Xitoy qo’shinlari o’zlarining muvaffaqiyatlari uchun ko’p jihatdan Vetnam hukmdorlari o’ta shafqatsizlik bilan aholi o’rtasida kuchli norozilikni uyg’otganliklari, shuning uchun bosqinchilarga jiddiy qarshilik ko’rsatmaganligi sababli qarzdor edilar.
Vyetnamni bosib olib, Chju Di uni Xitoy imperiyasining bir qismi deb e’lon qildi. Xitoy soliq tizimi o’rnatildi, bu aholi uchun odatiy bo’lmagan va qiyin edi; tuzga davlat monopoliyasi e’lon qilindi; ko’pgina mahalliy urf-odatlarga taqiqlar qo’yildi, milliy kiyim kiyish taqiqlandi. Vetnam zodagonlari va amaldorlari ma’muriy apparatdagi har qanday xizmatdan butunlay chetlashtirildi. Norozilikda gumon qilinganlarni ta’qib qilish va qatl qilish boshlandi. Vetnamliklar qayta-qayta isyon ko’tarishdi va 1418 yilga kelib Xitoy qo’shinlari Xanoy hududidan tashqari hamma joydan haydab chiqarildi. Chju Di vafotidan keyin (1424) uning vorisi qo’zg’olon rahbari shahzoda Le Loyni Vetnam qiroli deb tan olib, o’z qo’shinlarini olib chiqishga shoshildi va 1428 yilda Vetnamning yangi hukmdori Le Tay To o’zi «Hoang De» unvoni (xitoycha «Huang Di») – imperator.
Champa qulashi
X-XII asrlarda Champa qirolligi tarixi. hukmdorlari o’jarlik bilan o’z mulklarini janubga olib borishga intilayotgan Vetnam bilan deyarli doimiy kurash bilan to’lgan. 13-asrda paydo bo’lishi. Mo’g’ullar yarim oroli chegaralarida bu kurash vaqtincha to’xtatildi. To’g’ridan-to’g’ri xavf tugagach, Vetnam hukmdorlari Champaga hujumni davom ettirdilar va mamlakatning katta qismini egallab oldilar. 14-asrning ikkinchi yarmida Xitoyda moʻgʻul hokimiyatining qulashi bilan. vaziyat o’zgardi. Mustaqilligini saqlab qolgan Champa qismining hukmdori Xitoy imperatori Chju Yuan-changdan yordam so’rashga muvaffaq bo’ldi. Bu yordam, shubhasiz, Vyetnamni zabt etishga, uning dushmanlarini kuchaytirishga intilgan Min imperiyasi hukmdorlarining intilishlari bilan bog’liq edi. Imperator, shuningdek, qirol Champaning Janubiy Xitoy dengizini qaroqchilardan tozalashga va’da berdi, ularning harakatlari Xitoy savdosiga katta zarar etkazdi.
Ayutthayadagi pagoda (Siam). 14-asr oʻrtalarida qurilgan.
1371 yilda Champa armiyasi va floti Vetnamga hujum boshladi. Vetnamning poytaxti Vijaya olib qo’yildi va vayron qilindi. Biroq, kurash uzoq davom etdi va turli darajadagi muvaffaqiyatlar bilan kurashdi. Nihoyat, 1390-yilda Vetnamga bostirib kirish paytida Champa qiroli o‘z atrofidagilarning xiyonati tufayli mag‘lubiyatga uchradi va o‘ldirildi. Shundan soʻng Champada taxtga vorislik uchun oʻzaro nizolar boshlandi. Faqat 1402 yilda Champa qiroli Jayasinha Varman V mamlakatning butun shimoliy qismini Vetnamga berish evaziga tinchlik o’rnatdi.
Vetnamning Ming imperiyasi tomonidan bosib olinishi Champaga keyingi hujumlarni to’xtatdi va hatto shimolda yo’qolgan hududning bir qismini qaytarib olish imkoniyatini berdi. Biroq, Vetnam o’z mustaqilligini qo’lga kiritgach, Champuga hujum yana kuch bilan boshlandi. Le sulolasidan Le Nxon Ton (1442–1460) davrida Vetnam qoʻshinlari Vijayani qaytarib, Champa qirolini asirga oldilar. Le Tan Ton davrida (1460–1497) Champa qirolidan oʻzini Vetnam qirolining vassali deb tan olish talab qilingan. U rad etgach, Vetnam qo’shinlari yana Champaga bostirib kirishdi (1471). Mamlakatning markaziy qismi Vetnamga bordi. Bu Champaning davlat sifatidagi tarixining tugashini anglatardi.
Champa hududini Vetnam tomonidan bosib olish jarayoni Chamning muhim qismining janubga ketishi bilan birga keldi. Vetnamliklar o’zlarining sobiq hududlarida joylashdilar. Janubga ko’chib o’tgan chamslar, Vetnam hokimiyati bu hududlarga tarqalgach, tog’larga – Xmer davlati Chenla chegaralariga qochib ketishdi. Champa qirolligining erlari Vetnamga qo’shilgandan so’ng, Vetnam tomonidan yangi qo’lga kiritilgan barcha hududlarga «Annam» nomi berildi, bu ilgari faqat keyingi Tonkin mintaqasini, ya’ni hozirgi Shimoliy Vetnamni belgilagan. Endi bu yarim orolning sharqiy qirg’og’ining janubiy protruziyasigacha bo’lgan butun chizig’iga – Kochin Xitoyiga berilgan nom.
Vetnamning Champa bo’ylab muttasil olg’a siljishi sabablarini tushunish uchun shuni hisobga olish kerakki, Champa o’sha davrdagi eng yirik xalqaro savdo yo’llari bo’ylab – Xitoyning janubiy portlaridan Malakka, Janubiy dengiz mamlakatlari, Tailand ko’rfazi va Malakka bo’g’ozi orqali Hindistonga. Champa Xitoy va Janubiy dengiz mamlakatlari o’rtasida tovar ayirboshlashda vositachi bo’lib xizmat qilgan va o’zi fil suyagi va tutatqi eksport qilgan. Vetnam qirg’oqlarida tashqi ko’rinishi bo’yicha hindlarnikiga o’xshash sobiq Champa madaniyatining yodgorliklari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Mening o’g’lim, Ponagar va Dongduodagi antik davr me’moriy yodgorliklari keng tarqalgan.
XIII-XV asrlarda Birma. Pegu shtati
Hatto qadimgi davrlarda ham zamonaviy Xitoyning o’ta janubi-g’arbiy qismida turli qabilalar yashagan, ular orasida eng ko’p sonli qabilalar o’zlarini tay deb atagan. Bu qabilalar tibet-birman etnik guruhiga mansub edi. Nanchjao davlati tuzilgach, ular uning tarkibiga kirdilar. Nanchjao davlati asosan hozirgi Xitoyning Yunnan provinsiyasi hududini egallagan. 859 yildan boshlab u «Dali» – poytaxt nomi bilan atala boshlandi. Bu davlat besh asr davomida – mo’g’ullar istilolari davrigacha mavjud bo’lgan.
Xitoylarning janubga tarqalishi mahalliy qabilalarning harakatlanishiga sabab bo’ldi. Bu tay qabilalari bilan sodir bo’ldi: xitoylarning hujumi ostida tay qabilalari janubga chekinishdi. Shunday qilib, ular Hind-Xitoy yarim oroliga kirib, asosan Irravadi, Salvin, Menam va Mekong daryolari bo’ylab joylashdilar. Irravadining yuqori oqimida, ya’ni zamonaviy Birma hududida ular 8-asrning o’rtalarida paydo bo’lgan. Bu yerda ular mahalliy Pyu qabilalarini tezda o’ziga bo’ysundira oldilar. Xitoyning mo’g’ul feodallari tomonidan bosib olinishi, buning natijasida 1253-1254 yillar. Nanjao (Dali) ning magʻlubiyati tay qabilalarining yarim orolga koʻchirilishini kuchaytirdi. 1277-yilda moʻgʻullarning Birmaga bostirib kirishi, bu butparastlar saltanatining qulashiga olib keldi, bu hududda tay qabilalarining mustahkam oʻrnashib olishini osonlashtirdi. Ular Birmaning shimoliy qismini egallab, unda mustahkam joylashdilar. Butparast podsholigining janubida Mon qabilasining bir qismi oʻz mustaqilligini saqlab qoldi va 1277 yilda oʻz davlatini tuzdi, uning markazi dastlab Martaban shahrida, 1369 yildan Pegu shahrida joylashgan. Shunday qilib, moʻgʻullarning Birmaga bostirib kirishining oqibati Birma butparastlik qirolligining qulashi va uning ikki alohida davlatga parchalanishi boʻldi. Bu holat 16-asrning oʻrtalarigacha saqlanib qoldi.
Siamning paydo bo’lishi
Birma janubi-sharqidagi hududda boshqa Mon guruhi yashagan. Uning asosiy yashash joyi Menam daryosi havzasi edi. Bu erda 7-8 asrlarda. Ikkita Mon davlati tuzildi: Dvaravati – Menam daryosining quyi oqimida, Xalipunjaya – yuqori oqimida. Hindiston va Chenla o’rtasida joylashgan bu ikkala shtat ham Chenlada hind madaniyatining tarqalishida katta rol o’ynagan. Qadimgi tsivilizatsiyalashgan mamlakat Chenla ikkala Mon davlatidan ancha kuchli edi va ularni bir necha bor bo’ysundirishga harakat qildi. 11-asrda u Dvaravatini qo’shib olishga muvaffaq bo’ldi. U Dvaravati 13-asrdayoq o’z hukmronligi ostida ushlab turgan. Bu hududdan topilgan va 11-13-asrlarga oid tosh stellarda kxmer tilidagi yozuvlardan dalolat beradi. 12-asrda. Xmerlar Xalinunjaya ustidan nazoratni o‘z qo‘liga olishga urindilar, biroq buning uddasidan chiqa olmadilar.
Mo’g’ullar bosqinidan kelib chiqqan tay qabilalari harakatining kuchayishi Chenla hududiga ko’plab tay qabilalari guruhlarining kirib kelishiga olib keldi. 13-asrning birinchi yarmida. ular Maenam daryosining butun oqimi va Mekong daryosining yuqori oqimi bo’ylab mustahkam o’rnatildi. Ularning markazi o’sha paytda Laos Qirolligining hozirgi poytaxti Luan Prabang hududida joylashgan edi. 13-asr oʻrtalarida Menam daryosining yuqori oqimidagi hududlarga oʻrnashib olgan tay qabilalarining bir qismi. Chenlay shahrini qurdi. XIII asrning 90-yillarida. qabilalarning bu qismi 14-asr oʻrtalarida janubiy qoʻshnisi – Xmerlar egallab ololmagan Xalipunjaya hududini oʻz mulklariga qoʻshib oldi. tay qabilalari Dvaravatini kxmerlardan bosib oldilar.
Shundan so’ng, Chenlay mintaqasida yashagan tay qabilalarining bir qismining qiroli Rama Tibodi 13-asr oxirida Skotay deb nomlangan boshqa qismini o’ziga bo’ysundirdi. Uning qiroli Rama Kamxan boshchiligida u shimoli-sharqdagi Luan-Prabangdan janubdagi Malay yarim orolidagi Ligorgacha bo’lgan ulkan hududni egallab oldi. Shunday qilib, ikkita asosiy tay guruhining birlashishi yakunlandi va yirik Siam davlati paydo bo’ldi. «Siam» nomi, Xitoy manbalarining tushuntirishiga ko’ra, Tayning ikkita tarmog’i nomidan shakllangan. Siam poytaxti Mekong daryosining quyi oqimida, Tailandning zamonaviy poytaxti – Bangkokdan biroz shimolda joylashgan Ayutthaya shahri edi.
Siamning paydo bo’lishi bilan Chenla o’z mahallasida kuchli davlatga ega bo’ldi. To’qnashuvlar boshlandi va ustunlik har doim Siam tomonida edi. XIV-XV asrlarda. Siamliklar hatto Chenla poytaxti, Angkor shahrini bir necha bor bosib olishga muvaffaq bo’lishdi. 1431 yilda qirol Chenlining o’zi qo’lga olindi. Qirolning oilasi tog’larga qochib ketdi, u erda tez orada yangi Pnompen shahri paydo bo’ldi, u 1434 yildan Chenla poytaxtiga aylandi.
Siam madaniyati Xmerlarniki kabi yorqin cho’qqiga chiqa olmadi. Siam poytaxti Angkordan uzoqda edi. Ammo siamliklar hind madaniyatini tezda o’zlashtirdilar. 13-asrning oxirida. Skotaylar yozuv tizimini o’sha davrdagi steladagi yozuvdan ko’rinib turibdiki, Xmer yozuv tizimiga asoslangan holda ishlab chiqdilar. 14-asrning birinchi yarmida Skotaylarni boshqargan Darmasoka buddizmni qabul qildi va uning tarqalishiga hissa qo’shdi. Siamning birinchi qiroli Rama Tibodi (1350-1369) davrida qadimgi hindlarning Manu qonunlari davlat namunasi boʻlib xizmat qilgan, ular asosida qirollik qonunlari ishlab chiqilgan va uning boshqaruv shakllari yaratilgan.