4. Polsha yerlari feodal munosabatlarining shakllanishi va Qadimgi Polsha davlatining tashkil topishi davrida (VII-XI asrlar).

VI – X asrlarda iqtisodiy taraqqiyot.

Qadim zamonlardan beri Polsha erlarida yashagan slavyan qabilalari g’arbda Odra, Lusatian Nisa va Qunduz daryolari bilan chegaralangan Sharqiy Evropa tekisligining ulkan hududini egallagan. Shimolda 400 km masofada Polsha erlari Boltiq dengizi suvlari bilan yuvilgan. Janubda chegara Karpat edi. Polsha slavyanlarining g’arbiy qo’shnilari yarim Boltiqbo’yi slavyanlari, janubiy qo’shnilari esa chexlar, moraviyaliklar va slovaklar edi. Shimol va shimoli-sharqda Prussiya ko’li okrugining baland tog’lari va bokira Shimoliy Masoviya o’rmonlari Polsha erlarini Prussiya va Litvaning Yatvingian qabilasi erlaridan ajratib turardi. Qadimgi rus erlari sharq va janubi-sharqdan Polsha erlariga yaqinlashdi. Bu yerning chegarasi Bug va Wiepshem daryolari orasidagi zich o’rmonlardan iborat edi.

VI-X asrlarda. G’arbiy slavyanlarning Polsha guruhi ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining nisbatan yuqori darajasiga erishdi. Ularning iqtisodiyotining asosini dehqonchilik rivojlangan. 10-asr oʻrtalarida, Ibrohim ibn Yakubning yozishicha, Polshada uch dalali tizim allaqachon maʼlum boʻlgan. Eng keng tarqalgan qishloq xo’jaligi ekinlari tariq, bug’doy, suli, arpa, javdar, zig’ir va kanop edi. Bog’dorchilik va bog’dorchilik sezilarli rivojlanishga erishdi. 10-asrning ikkinchi yarmidan boshlab. Uzum madaniyati Polshada ma’lum bo’lgan. Dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik ham katta ahamiyatga ega edi. Qishloq xo’jaligi aholisining asosiy qismi aholi punktlarida – mustahkamlanmagan aholi punktlarida yashagan. Grodi – mustahkam mustahkamlangan aholi punktlari dushman hujumlari paytida atrofdagi qishloq aholisi uchun boshpana bo’lib xizmat qilgan. Shaharlar harbiy-ma’muriy markazlar va diniy ibodat markazlari edi. Feodal munosabatlarning shakllanishi bilan shaharlar knyazlar va zodagonlar qasriga aylandi. Boshqa tomondan, hunarmandchilik ishlab chiqarishi va savdosining rivojlanishi bilan ba’zi shaharlar hunarmandchilik va savdo markazlariga aylandi. Ular atrofida savdo va hunarmand aholiga ega bo’lgan posadlar paydo bo’lgan. Yirik savdo va hunarmandchilik markazlari X-XI asrlardayoq. Poznan, Gniezno, Vrotslav, Krakov va Pomeraniyada – Volin, Gdansk, Kolobrzeg edi.

Arxeologik qazishmalar Polsha slavyanlari orasida hunarmandchilikning rivojlanishi haqida tushuncha beradi. Qo’lda yasalgan sopol g’ildirak 7-asrda Polsha slavyanlariga yaxshi ma’lum bo’lgan. 10-asrda Kulolchilik g‘ildiragi keng tarqalib, kulolchilikning rivojlanishiga va uning hunarmandchilikning alohida tarmog‘iga aylanib ketishiga hissa qo‘shdi. Yigiruv, toʻquvchilik, duradgorlik, temirchilik, qishloq xoʻjaligi asbob-uskunalari, qurol-yarogʻlar ishlab chiqarish va boshqalar keng rivojlangan. Ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishga, shuningdek, Polshada keramika ishlab chiqarishga qadimgi rus hunarmandlarining yuksak madaniyati katta ta’sir ko’rsatdi. Ichki va tashqi savdo jadal rivojlandi. IX-X asrlarda. Polshaning koʻpgina Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalari oʻsib bordi va mustahkamlandi. Polsha uchun Rossiya bilan savdo muhim ahamiyatga ega edi. Rossiyadan Polshaga qurollar, ayniqsa dubulg’alar, turli xil taqinchoqlar, pushti shiferdan yasalgan shpindel va boshqa hunarmandchilik buyumlari olib kelingan. Polshadan Skandinaviya mamlakatlariga kulolchilik va zargarlik buyumlari eksport qilindi. Polsha Chexiya, Slovakiya, Germaniya va Vengriya bilan jonli savdo aloqalarini davom ettirdi. Savdo yo’llari Rossiya orqali Polshani Arab xalifaligi bilan bog’lagan, u erda shimoldan asosan mo’ynalar, shuningdek, qullar eksport qilingan. Rus orqali Polsha Vizantiya, Yaqin Sharq mamlakatlari va boshqalar bilan savdo aloqalariga kirishdi. Savdo aloqalarining rivojlanishi Pomeraniya shaharlarining gullab-yashnashiga yordam berdi. Sohilda yashagan slavyanlar mohir dengizchilar edi. 

VII-IX asrlarda. Qishloq jamoasining parchalanishi munosabati bilan, shuningdek, jamoa a’zolarining yerlarini dvoryanlar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri tortib olishlari natijasida Polshada feodal yer egaligi shakllana boshladi. Evropaning boshqa ko’plab xalqlari singari, polyaklar ham quldorlik ishlab chiqarish usulini chetlab o’tib, ibtidoiy jamoa tuzumidan feodal tuzumiga o’tdilar. Polsha qabilalari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida paydo bo’lgan quldorlikni bilishgan bo’lsalar-da, ular o’rtasida keyingi rivojlanishni olmadi. Keyinchalik, feodallashgan zodagonlar yerga qullarni «ekib», ulardan foydalanish uchun kichik er uchastkalarini berishdi.

Qadimgi Polsha davlatining tashkil topishi

Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi sharoitida kechgan Polsha yerlarida davlatning tashkil topishi boshqa Yevropa mamlakatlaridagi kabi murakkab va uzoq davom etgan jarayon edi. Polsha yerlarining birlashishi dastlab bir qancha Markazlar atrofida sodir boʻldi. Manbalarda tilga olingan polsha qabilalari – polyaklar, kuyavilar, mazovshanlar, lenchitsanlar, visulalar, pomerlar, slenzanlar va boshqalar mohiyatan ma’lum bir hudud bilan bog’langan uyushmalar bo’lib, avvaldan mavjud bo’lgan qabila birlashmalari asosida vujudga kelgan.

Cieszyndagi qal'aning ibodatxonasi. X asr

Cieszyndagi qal’aning ibodatxonasi. X asr .

Taxminan 9-asrning o’rtalarida. Polsha yerlarida davlat shakllanishi jarayoni boshqacha tus oldi. Qabilalar yoki qabila bekliklarining birlashishi boshlandi. Dastlab, bu birlashish ikki asosiy markaz – Kichik Polshadagi Vistula knyazligi va Buyuk Polshadagi Polsha knyazligi atrofida sodir boʻldi. Vistula knyazligi Buyuk Moraviya tomonidan bosib olingandan keyin (taxminan 877 yil) Buyuk Polsha vujudga kelgan davlatning markaziga aylandi. 10-asrning ikkinchi yarmida. alohida knyazliklar oʻrtasidagi keskin kurashdan soʻng Qadimgi Polsha davlatining tashkil topish jarayoni yakunlandi. Uning birinchi ishonchli shahzodasi Piastlar oilasidan Mieszko I (960-992) edi.

Nisbatan birlashgan ilk feodal davlatining tashkil topishi va qabilaviy tarqoqlikning bartaraf etilishi bu yerlar aholisining polyak millatiga birlashishi jarayonida katta rol oʻynadi. Qadimgi qabila dialektlari asosida yagona qadimgi polyak tili shakllana boshladi. 966 yilda Myeshko I va Polsha zodagonlari gʻarbiy xristianlik marosimiga koʻra nasroniylikni qabul qildilar. Bu holat papa taxti va nemis ruhoniylarining ta’sirining Polshaga kirib borishiga yo’l ochib, o’ziga xos Polsha madaniyatining rivojlanishiga to’sqinlik qildi.

X-XI asrlarda feodal munosabatlarining rivojlanishi.

IX-X asrlarda. Polshada bevosita ishlab chiqaruvchilarning asosiy qismi shaxsan erkin jamoa dehqonlari – kmets edi. Aksariyat qishloq hududiy jamoalari hali feodal mulklari tarkibiga kiritilmagan. Feodal munosabatlarining yanada rivojlanishi jarayoni 10—11-asrlarning ikkinchi yarmida Polshada ayniqsa jadal rivojlandi. Bu vaqtda jamoa yerlari feodallashgan zodagonlar tomonidan keng miqyosda tortib olindi. Shaxsan erkin dehqonlar soni tez sur’atlar bilan kamayib bordi va ularning katta qismi «tayinlangan dehqonlar» deb atalgan dehqonlarga aylandi. Bu qul bo’lgan dehqonlarning mavqei erga ekilgan qullarning mavqeiga tobora yaqinlashib bordi. Feodal yer egaligining kuchayishi dehqonlar tomonidan yoʻqotilgan yerlar hisobiga ham, aholi punktlarini knyazlar tomonidan (shartli feodal xoʻjaliklari sifatida) mayda feodallarga aylangan knyazlik jangchilari va amaldorlar qoʻliga oʻtishi natijasida sodir boʻldi. Shunday qilib, feodal zodagonlar bilan birga feodallar tabaqasining yangi qatlami vujudga keldi va feodal ierarxiyasining asoslari yaratildi.

Qul boʻlgan polsha dehqonlari feodallar va knyaz foydasiga koʻplab vazifalarni bajargan, korveer boʻlib ishlagan va turli xil soliqlarni natura shaklida toʻlagan. Knyazlik, keyin esa qirollik saroyini ta’minlash uchun maxsus soliqlar to‘langan. Dehqon ayol turmushga chiqqach, qirolga qizlik solig’i yoki beva solig’i deb ataladigan soliq to’lagan. Bundan tashqari, dehqonlar suv osti xizmatiga xizmat qilgan va istehkomlar, ko’priklar va yo’llar qurishlari kerak edi. Bozor va paromlardan foydalanganlik uchun ham turli soliqlar undirilgan. 10-asrda kiritilishi bilan. Xristianlik, dehqonlar yana bir ushr to’lay boshladilar, keyinroq esa Sankt-tin deb ataladi. Butrus katolik cherkovining foydasiga. Polsha davlati olib borishi kerak bo’lgan uzluksiz urushlar, shuningdek, ichki feodal nizolar tufayli dehqonlarning ahvoli yanada yomonlashdi.

10-11-asr boshlarida Qadimgi Polsha davlati.

Qadimgi Polsha davlati nemis feodallarining agressiv intilishlariga qarshi kurashda oʻz mavjudligini himoya qilishga majbur boʻldi. Imperator Otton I vafotidan keyin (973 y.) Germaniyadagi feodal nizolardan foydalanib, Mieszko nemis feodallariga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 983 yilda boshlangan Polabiya slavyanlarining ularga qarshi qaratilgan umumiy qo’zg’oloni Polshani yigirma yil davomida Germaniya feodal tajovuzi tahdididan saqlab qoldi.

Qadimgi Polsha davlati oʻzining eng katta hududiy kengayishiga Miyeshko I ning oʻgʻli Boleslav I Jasur (992–1025) davrida erishdi. Uning davrida Polsha erlarini birlashtirish jarayoni yakunlandi. 999 yilda u Krakovni va shu paytgacha Chexiya knyazligi tarkibida boʻlgan iqtisodiy rivojlangan Polsha yerlaridan biri boʻlgan butun Krakov yerlarini Polsha davlatiga qoʻshib oldi. Boleslav Jasur davrida ilk feodal Polsha davlat boshqaruvi tizimi shakllandi. Mahalliy boshqaruv keng qamrovli shaharlar tizimiga asoslangan bo’lib, ular markaziy hukumat tomonidan tayinlangan hukmdorlar – komelar tomonidan boshqariladi, keyinchalik ular kastellanlar deb nomlanadi. Ularning vazifalariga mahalliy militsiya, saroy qo’mondonligi, aholidan soliq va o’lpon yig’ish va boshqalar kiradi. Shu bilan birga, ayrim hududlarda mahalliy knyazlar hokimiyati saqlanib qolgan. Polsha knyazligi armiyaga qo’mondonlik qilgan, adolatni boshqargan va tashqi siyosat ishlarini boshqargan. Knyaz qoshida zodagonlar kengashi mavjud edi. Polshaning harbiy kuchlari knyaz otryadi va militsiyadan iborat bo’lib, ular tarkibiga ritsarlar yoki zirhli jangchilardan iborat og’ir qurollangan otliqlar va piyodalar – erkin jamoa dehqonlaridan qalqon jangchilar kiradi.

10-11-asr boshlarida Polsha tashqi siyosatida. Eng muhim o’rinni Germaniya imperiyasi bilan munosabatlar egalladi. Katta diplomatik muvaffaqiyatga Boleslav Jasur 1000 yilda Germaniya imperatori Otto III bilan Gnieznoda bo’lgan uchrashuvda erishdi: imperator Polshada mustaqil Gniezno arxiyepiskopini yaratishga rozi bo’ldi. Gnieznoda qabul qilingan qarorlar Polsha davlatining mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan boʻlib, bu nemis feodallari, ayniqsa, maʼnaviyat feodallari oʻrtasida keskin norozilikni keltirib chiqardi. Magdeburg arxiyepiskopi Polsha erlari ustidan o’z hokimiyatini saqlab qolish uchun da’vo qildi.

Polsha-Germaniya munosabatlari ayniqsa 1002-yilda imperator Otto III vafoti va Genrix II taxtga oʻtirganidan keyin keskinlashdi. Germaniya imperiyasi bilan urush yaqinlashib qoldi. Buni anglagan Boleslav Boleslav o‘sha paytda Germaniyada boshlangan feodal nizolardan foydalanib, hujumga o‘tadi. Taxminan 14 yil davomida (1003 yil qishidan 1018 yilgacha) uzluksiz davom etgan va turli muvaffaqiyatlar bilan davom etgan ko’p yillik urushdan so’ng, Budishin tinchligi tuzildi, unga ko’ra Lusatiya va Milsko Polshaga ko’chirildi. Polsha xalqi nafaqat oʻz mustaqilligini himoya qilishga, balki Polabiya slavyanlari yerlarining bir qismini nemis feodallari zulmidan ozod qilishga ham muvaffaq boʻldi. 1025 yilda Polsha shahzodasi qirol unvonini oldi.

Qadimgi Polsha davlati taqdiri uchun uning Rossiya bilan munosabatlari asosiy ahamiyatga ega edi. Boleslav Jasur davrida Polsha va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar yomonlashdi. Boy rus erlarini tortib olishga intilgan Polsha feodal zodagonlarining bir qismi ta’siri ostida Boleslav Kievga qarshi yurish boshladi.

Germaniya imperatori Genrix II Boleslavga Rossiyaga qarshi harbiy yordam taklif qilib, Polshaning intilishlarini sharqqa yo’naltirishga va uning e’tiborini g’arbiy chegaralaridan chalg’itishga harakat qildi. Boleslav uchun eski rus davlatining ichki ishlariga aralashish imkoniyati paydo bo’ldi, uning kuyovi Svyatopolk, ukasi Yaroslav Donishmand tomonidan Kievdan haydab yuborilgan, unga yordam so’rab murojaat qildi. 1018 yilda nemis ritsarlar, vengerlar va pecheneglar qo’shilgan Polsha knyazi Kievni egallab oldi. Boleslavning himoyachisi Svyatopolk Kiev knyazlik stoliga tiklandi. Boleslav shuningdek, Qadimgi Rossiya davlatining bir qismini – Cherven shaharlarini egallashga muvaffaq bo’ldi. Biroq, Polsha knyazining bu g’alabalari qisqa umr ko’rdi. Yaroslav Donishmand yana Svyatopolkni Kievdan quvib chiqardi va keyinchalik Cherven shaharlarini Eski Rossiya davlatiga qaytardi.

Boleslav Jasur hukmronligining so’nggi yillarida Polsha tashqi siyosatdagi mag’lubiyatlar va ma’naviy va dunyoviy zodagonlarning ayrim guruhlari markaziy hukumatga qarshi turishi bilan bog’liq uzoq muddatli ichki nizolar davriga kirdi. Chexiya va Vengriya bilan mojarolar Eski Polsha davlati uchun muvaffaqiyatsiz rivojlandi. 1021 yilda Chexiya Boleslav Jasur tomonidan bosib olingan Moraviyani qaytarishga muvaffaq bo’ldi. Polshaning xalqaro mavqeining keskin yomonlashishi, birinchi navbatda, Polsha-Rossiya munosabatlaridagi keskinlik bilan bog’liq edi. Boleslavning oʻgʻli Miesko II (1025–1034) davrida Germaniya imperiyasi Polshaga hujum qildi. Chexiya va Rus ham bunga qarshi chiqdi, polsha feodallari tomonidan bosib olingan yerlarni qaytarib olishga intildi. Polsha katta mag‘lubiyatga uchradi va Boleslav Boleslav davrida o‘ziga bo‘ysungan barcha yerlaridan mahrum bo‘ldi. Tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar feodal guruhlarning shiddatli kurashi bilan bog’liq og’ir ichki vaziyat bilan chambarchas bog’liq edi.

1037-1038 yillardagi antifeodal dehqonlar qo’zg’oloni.

Feodal ekspluatatsiyasining kuchayishi, harbiy muvaffaqiyatsizliklar va feodal nizolar Polsha dehqonlarining ahvolini nihoyatda yomonlashtirdi. 1037-yilda keng tarqalgan antifeodal qoʻzgʻolon koʻtarilib, ikki yilga yaqin davom etdi va Polshaning katta qismini qamrab oldi. Hokimiyat vakillari faqat Krakov, Poznan, Gniezno kabi yirik shaharlarda qolishdi. Qo’zg’olonchilarning g’azabi zodagonlar, ritsarlar, ruhoniylar va qirol amaldorlariga tushdi. Qo’zg’olonchilar feodallarning mulklarini, monastirlarni vayron qildilar, shaharlarni bo’ron bilan egallab oldilar, feodallar bilan muomala qildilar.

Qullik va feodal zulmiga qarshi kurashib, dehqonlar cherkovga qattiq qarshilik ko’rsatdilar, nasroniylikni tark etib, eski erkinlik g’oyasini bog’lagan eski, nasroniygacha bo’lgan («butparast») dinga qaytdilar.

Kuchli xalq harakati qarshisida Polsha feodallarini ikkiga bo’lgan qarama-qarshiliklar orqa fonga o’tdi. Qoʻzgʻolonni bostirish uchun dunyoviy va maʼnaviy feodallar birlashdilar. Buning uchun o‘z kuchlari yetarli bo‘lmagani uchun ular Polshadagi xalq qo‘zg‘oloni olovi o‘zlari bosib olgan polab slavyanlari yerlariga ham o‘tib ketishidan nihoyatda xavotirda bo‘lgan nemis feodallariga yordam so‘rab murojaat qildilar. Dehqonlar qoʻzgʻoloni bostirildi. Polsha taxtini qoʻzgʻolon paytida Germaniyaga qochib ketgan Miesko II ning oʻgʻli Kazimir egalladi. Qo’zg’olonni bostirish va Polshada oldingi tartibni tiklash uchun feodallar va cherkov Casimirga «Restavrator» laqabini berishdi. Biroq, 1039 yilda qayta tiklangan birlashgan Polsha davlati dastlab shu qadar zaif ediki, u Germaniya imperiyasining vassaliga aylanishga majbur bo’ldi.

Madaniyat

X-XI asrlarda. Polshada yozuv va adabiyotning rivojlanishi boshlandi, unda cherkov deyarli hukmronlik qildi. Asosiy adabiy janr «avliyolar hayoti» edi. Birinchi yozma asarlar – lotin tilidagi liturgik kitoblar Chexiya Respublikasidan Polshada paydo bo’lgan. Keyin o’zining cherkov adabiyoti paydo bo’ldi. Shu bilan birga, X asr oxiri – XI asr boshlarida. Polshada rok yozuvlari deb ataladigan hodisalarning ob-havo yozuvlari saqlana boshladi. Barcha yozuvlar odamlarga tushunarsiz bo’lgan lotin tilida olib borildi. Cherkov ta’limni ham nazorat qildi. Ilohiyot, lotin va «liberal san’atlar», ya’ni trivium va kvadrivium monastirlar va episkoplar qoshidagi maktablarda o’qitilgan.

Polshada qurilish san’ati yuqori darajaga ko’tarildi. X-XI asrlar Polsha san’atining ajoyib yodgorliklari. Sankt cherkovi edi. Krakovdagi Feliks va Adaukt va Sankt-Peterburg cherkovi. Krakov yaqinidagi Maykl. Boleslav I Jasur davrida Krakov va Gnieznoda yog’och soborlar va Poznanda tosh soborlari qurilgan. Cherkovlar hashamatli ichki bezaklari bilan ajralib turardi va o’ymakorlik bilan bezatilgan.

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan