Rossiya markazlashgan davlatining shakllanishining ahamiyati
15-asrning 80-yillariga kelib. rus erlarining asosiy yadrosi yagona davlatga birlashtirildi, uning markazi Moskva edi. Rasmiy ravishda Pskov o’z mustaqilligini saqlab qoldi, ammo bu Livoniya ordeni va Litva feodallariga qarshi kurashish uchun Moskvaning yordamiga muhtoj edi va Moskva gubernatorlarining kuchini tan oldi. Ryazan knyazligi ham Moskva hukumatiga qaram edi. Rossiya yerlarining bir qismi (jumladan, Smolensk va Chernigov-Seversk) Litva feodallari tomonidan bosib olindi. Ko’p sonli siyosiy to’siqlar va feodal urushlar odatiy hol bo’lgan feodal tarqoqlikni bartaraf etish mamlakatning yanada iqtisodiy va madaniy yuksalishi, mustaqillik uchun kurashi uchun old shart-sharoitlarni yaratdi.
15-asr oxirida yaratilgan. Rossiyaning markazlashgan davlati ko’p millatli edi. Buyuk knyazlik hokimiyati siyosatining sinfiy xarakteriga qaramay, bir qator rus bo’lmagan millatlarning yagona markazlashgan davlat tarkibiga qo’shilishi natijasida bu millatlarning rus xalqi bilan aloqalarining kuchayishi uchun sharoit yaratildi. ularning iqtisodiyoti va madaniyatining Rossiyaning yuqori darajadagi iqtisodiyoti va madaniyati bilan o’zaro ta’siri. Shu bilan birga, apparati hukmron feodallar tabaqasi manfaatlariga xizmat qilgan Rossiya markazlashgan davlatining bir qismi sifatida rus bo’lmagan millatlar ikkinchi o’ringa tushib qolishdi. Tabiiyki, rus va mahalliy feodallarning ekspluatatsiyasi va buyuk knyazlik hukumatining milliy zulmi natijasida yuzaga kelgan norus mehnatkash dehqonlarining feodallarga qarshi harakatlari asta-sekin rus xalqining feodal-krepostnoy zulmiga qarshi harakatlari bilan qo’shilib boradi, ko’pincha yot bo’yinturug’iga qarshi kurash xarakteriga ega edi.
Boshqaruv apparatining rivojlanishi
Rossiya erlarini siyosiy birlashtirish jarayoni tugagandan so’ng, davlat apparatida o’zgarishlar yuz berdi. Rossiya knyazliklarida boshqaruv apparati ularni birlashtirishdan oldin feodal parchalanish davriga xos xususiyatlar bilan ajralib turardi. Knyaz qoshida boyarlar kengashi (boyar dumasi) boʻlgan. Knyazlik kengashida tysyatskiy (shahar militsiyasining boshlig’i), okolnichiy (keyinchalik marosim ustasiga to’g’ri keladi) va g’aznachi (knyazlik xazinasi saqlovchisi) muhim rol o’ynagan. Knyazlik saroyi xonadonining boshida butler bo’lgan. Shahar va volostlarga boyarlardan boʻlgan gubernatorlar va volostlar va “erkin xizmatkorlar” boshqaruv uchun yuborilgan (odatda bir yil muddatga). Ular o’sha davr terminologiyasida oziqlantiruvchi bo’lgan aholidan undirish huquqini oldilar. Saroy muassasalari va boqish tizimida feodal knyazligining davlat apparati va knyazlik saroy mulklari xoʻjalik va maʼmuriy apparati vazifalari oʻrtasida aniq farq yoʻq edi. Xususiy feodal yerlarning qaram aholisi feodalning patrimonial hokimiyati ostida edi, u odatda immunitetga ega edi. Bunday feodalning mulki (to’liq yoki qisman) knyazlik gubernatorlari va volostlar sudidan hamda davlat to’lovlari va bojlarini to’lashdan ozod qilingan.
Moskva Kremlidagi Annunciation sobori. 1484-1489 yillar
Rossiya yerlarining siyosiy birlashuvi hokimiyatni markazlashtirish bilan birga olib borildi. Rossiyada markazlashgan davlatning shakli feodal monarxiya edi. 15-asrning 80-yillarida. Moskva uyi knyazlarining siyosiy huquqlari ancha cheklangan edi va ularning o’zlari xizmat patrimonial lordlari lavozimiga tushirildi.
Rossiya birlashgan davlatining funktsiyalari murakkablashishi bilan boyar dumasi doimiy muassasa xarakteriga ega bo’ldi va 16-asrda rivojlangan maxsus boshqaruv organlari paydo bo’ldi. buyurtmalarda. Feodal patrimoniallarning immunitet imtiyozlari cheklandi. Ular eng muhim ishlar – qotillik, talonchilik va hokazolar bo’yicha sudlov huquqidan mahrum qilingan. Bu ishlar bo’yicha sudlov knyazlik gubernatorlariga o’tkazilgan, ularning faoliyati ustidan buyuk knyazlik hokimiyati nazorati kuchaygan.
Markazlashgan davlat apparati dehqonlarni o`ziga bo`ysundirish vositalari bilan ta`minlab, qaram aholi ustidan iqtisodiy qudratini mustahkamlab, hukmron sinf xizmatiga topshirildi.
Qurolli kuchlarni tashkil etish. Moliya
Feodal tarqoqlik davrida buyuk va appanaj knyazlari oʻz mulklaridagi qaram aholidan (asosan, maishiy xizmatkorlardan) tashkil topgan oʻz harbiy otryadlariga ega boʻlgan. Bu otryadlarning boshida boyarlar va ozod xizmatchilar turar edi. Dehqonlar ma’lum miqdordagi jangchilarni «omochdan» (soliq birligi) olib chiqib, «shudgor vazifasini» olib borganlar. Shaharlarning savdo va hunarmand aholisi ham harbiy xizmatni bajargan. Feodal tarqoqlik davrida boyarlar va «erkin xizmatkorlar» xizmati ixtiyoriy hisoblangan. Ular shahzodani «rad etish» huquqini saqlab qolishdi.
15-asr oxiriga kelib Moskva atrofidagi rus yerlarining birlashishi munosabati bilan. Moskva knyazlari boyarlardan «ketmaslik» va «sodiqlik» majburiyatlari bilan «qasamyodli» eslatmalarni olishni boshladilar. Moskva knyazligining kuchayishi bilan qurolli kuchlarni tashkil etishda ham o’zgarishlar yuz berdi. Moskva boyarlari safi boshqa rus knyazliklarining boyarlari, mustaqilligini yoʻqotgan sobiq appanage knyazlari orasidan “xizmatchi” knyazlar, Litvadan kelgan muhojirlar va boshqalar bilan toʻldirildi. Koʻplab knyazlar oʻzlarining harbiy otryadlari bilan Moskva Buyuk Gertsogiga xizmat qilish uchun kelganlar. . Shu bilan birga, shahar va dehqon militsiyalari soni ko’paydi. Minglik mansabining bekor qilinishi bilan u nihoyat buyuk knyazlik hokimiyatiga bo’ysundirildi. Bu davlatning mudofaa qobiliyatini kuchaytirdi va armiyani boshqarish va qo’mondonlik qilishda markazlashuvga yordam berdi.
15-asrning 80-yillarida shakllanishi bilan. Markazlashgan Rossiya davlati qurolli kuchlarini yanada mustahkamladi. Xizmat zodagonlari saflari buyuk knyazlik «sud» ning sobiq erkin xizmatchilaridan, shuningdek, ilgari mustaqil bo’lgan knyazlarning «sudlari» va boyar «xizmatkorlari» (krepostnoylar orasidan harbiy xizmatchilar) dan shakllantirilgan. Mahalliy tizim – aholiga xizmat ko’rsatish uchun yer ajratish tizimi rivojlandi. Vaqt o’tishi bilan harbiy texnika yaxshilandi. 14-asr oxirida. O’qotar qurollar (to’plar) birinchi marta Moskva knyazligida paydo bo’ldi. Keyinchalik bu boshqa knyazliklarda ham ma’lum bo’ldi. Artilleriya dastlab shaharlarni mudofaa qilish va qamal qilishda, keyin esa dala operatsiyalarida foydalanilgan.
Davlatni markazlashtirish jarayoni munosabati bilan moliya boshqaruvi organlari ham kuchaytirildi. Yirik feodallarning soliq imtiyozlari cheklandi. Knyazlik saroy yerlari maxsus boshqaruv tizimiga ajratilgan. Shu munosabat bilan knyazlik xo’jaligida turli toifadagi (dunyoviy va ma’naviy) yer egalariga mansub dehqonlar tomonidan bajariladigan ba’zi korvee ishlari pul majburiyatlari bilan almashtirildi. Soliq solishni tashkil etish soliq to’lovchi aholini davriy ro’yxatga olishni talab qildi. Markazlashgan davlatning tashkil topishi bilan aholini roʻyxatga olish tizimli ravishda oʻtkaziladigan davlat tadbiri xarakteriga ega boʻldi, kotib kitoblari yer egalarining feodal mulklari va qaram dehqonlarga boʻlgan huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlarga aylandi.