Sharqiy Rim imperiyasining tashkil topishi
3-asr oxiridan boshlab. Quldorlik ishlab chiqarish usuli inqirozi natijasida Rim imperiyasining sharqiy rayonlarining gʻarbiy viloyatlardan iqtisodiy va siyosiy izolyatsiyasi yanada yaqqol namoyon boʻldi. Oldingi ko’p asrlik tarixiy taraqqiyot tufayli ular iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasi bilan ajralib turardi, shuning uchun imperiyaning iqtisodiy va siyosiy hayotining markazi Sharqqa tobora ko’proq ko’chib o’tdi.
330-yilda imperator Konstantin I davrida imperiya poytaxti Konstantinopol deb nomlangan Vizantiya shahriga koʻchirildi. Imperiyaning yangi poytaxtini tanlash shaharning ham savdo, ham harbiy-strategik nuqtai nazardan qulay mavqei bilan izohlandi. Konstantinopol imperiyaning eng yirik savdo va hunarmandchilik markazi, eng uzoq mamlakatlardan kelgan savdogarlar to’plangan shahar edi. Nihoyat 395 yilda G’arbdan ajralib chiqqan Sharqiy Rim imperiyasi tarkibiga: Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Egey dengizi orollari, Suriya, Falastin, Misr, Kirenaika va Shimoliy Qora dengiz mintaqasidagi istehkomlar (Chersonese va boshqalar). ). Sharqiy Rim imperiyasi aholisining etnik tarkibi xilma-xil edi. Uning hududida yunonlar, frakiyaliklar, iliriyaliklar, suriyaliklar, armanlar, koptlar va boshqa qabilalar va millatlar yashagan.
IV-VI asrlarda. Sharqiy Rim yoki Vizantiya imperiyasi hali ham o’sha davrning xalqaro munosabatlarida muhim rol o’ynagan yirik davlat edi. Uning Eron, Qora dengiz va Zakavkaz mamlakatlari, Arabiston va Efiopiya (Habashiston) bilan savdo va diplomatik aloqalari juda jonli edi. Vizantiya savdogarlari va diplomatlari Sharqning Xitoy va Hindiston kabi uzoq mamlakatlariga ham kirib borishdi. Vizantiyaning Efiopiya, Seylon oroli (Taprobana), Hindiston va Xitoy bilan savdo va diplomatik aloqalari 6-asr oʻrtalaridagi mashhur geografik asarda tasvirlangan. – Kozma Indikoplovning «Xristian topografiyasi» da (ya’ni «Hindistonga dengizchi»). Iskandariyalik yunon savdogar, jasur sayohatchi Kozma Indikoplov butun umrini uzoq mamlakatlarda kezib o‘tkazdi. Uning Seylon haqidagi ta’rifi juda qimmatli bo’lib, VI asr o’rtalarida ekanligini ko’rsatadi. bu orol Sharqiy Afrika va Xitoy o’rtasidagi savdo markazi edi. Kozmaning Vizantiya va Eronning Seylon va Hindiston bilan savdo qilish borasidagi raqobati haqidagi xabarlari diqqatni tortadi. Muallifning so’zlariga ko’ra, 6-asr o’rtalarida Hindistonning tavsifi katta qiziqish uyg’otadi. ko’plab savdo bandargohlari va gullab-yashnagan shaharlar bo’lib, aholisi yuksak madaniyatli edi.
Vizantiyaning G’arb davlatlari – Italiya, Ispaniya va Galliya bilan aloqalari to’xtamadi. Sharq mamlakatlaridan Vizantiyaga ziravorlar, isiriqlar, qimmatbaho toshlar, xom ipak va qullar olib kelingan. Bu tovarlarning bir qismi o’z ishlab chiqargan buyumlari bilan birga G’arbga jo’natildi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim
Sharqiy Rim imperiyasi tarixida IV-VI asrlar quldorlik tuzumining yemirilishi va quldorlik jamiyati tarkibida feodalizm elementlarining rivojlanishi davri boʻldi.
Yirik dunyoviy va cherkov yer mulkchiligi oʻsib, mustahkamlanib bordi, bu esa dehqonchilikning yangi shakllaridan foydalanishga asoslangan edi. Latifundiyalarda (yirik yer egalarining mulklari) erlarni etishtirish uchun qul mehnati ilgari Rim imperiyasining sharqiy qismida g’arbiyga qaraganda ancha kam ishlatilgan. Endi Sharqiy Rim imperiyasida qul mehnatidan foydalanish, birinchi navbatda, qulni asbob-uskunalar va kichik yer uchastkasi (pekulium) bilan ta’minlash va qulga ma’lum iqtisodiy mustaqillik berish orqali amalga oshirila boshlandi. O’sha davrning qonuniy qoidalariga ko’ra, «qul dalada ustun lavozimida ishlagan». Pekulium (qulning o’zi kabi) qonuniy ravishda xo’jayinning mulki bo’lishiga qaramay, qulning erda «o’tirgan» holati umuman yaxshilandi. Bunday qulga o’z oilasiga ega bo’lish imkoniyati berildi, uni ersiz sotish taqiqlandi va hokazo. Qullarning qo’lga olinishi tobora ko’payib bordi va ozodlikdan mahrum bo’lganlar (erkinlar), odatda, o’zlariga shaxsiy qaram bo’lib qolishdi. sobiq ustalar.
Gʻarbga nisbatan 4—6-asrlarda keng tarqalgan. Sharqiy Rim imperiyasida u ham mustamlakaga ega bo’ldi. Yo’g’on ichaklar erkin va tayinlangan, enapografiya deb ataladigan bo’lingan. Erkin kolon, yirik yer egasidan olingan yer bilan bir qatorda, o’z er uchastkasiga va o’z texnikasiga ega bo’lishi mumkin edi. Biroq, vaqt o’tishi bilan, yo’g’on ichaklarning ko’pchiligi o’z erlariga ega bo’lmagan enapograflar pozitsiyasida topildi. IV-VI asrlarda atribut ustunlari. allaqachon erga yopishtirilgan edi. Enapograflarning farzandlari ham mulkni tark etish imkoniga ega emas edilar.
Yerdan foydalanganlik uchun koloniyalar o’z egalariga, xoh u xususiy shaxsga, xoh monastirga, xoh imperator mulkining boshqaruvchisiga, asosan, natura shaklida ma’lum to’lovlarni amalga oshirgan. Ushbu to’lovlar odatda hosilning 1/5, 1/3 va hatto 1/2 qismiga teng edi. Bundan tashqari, yo’g’on ichaklar shudgorlash, ekish va o’rim-yig’im paytida xo’jayinning erida korvee ishlarini bajarishi kerak edi. Yer egalari o’zboshimchalik bilan to’lovlarini oshirdilar, qonun hujjatlari ularning qonuniy huquqlarini cheklab qo’ydi va vaqt o’tishi bilan koloniyalarning pozitsiyasi asta-sekin erga ekilgan qullarga yaqinlashdi.
IV-VI asrlarda. Sharqiy Rim imperiyasida mustamlaka bilan bir qatorda yer ijarasining turli shakllari, ayniqsa, uzoq muddatli ijara (emfiteyoz) keng tarqaldi, bu esa asta-sekin merosxo’rlikka aylandi. Davlat erlarida commenda deb ataladigan narsa ham qo’llanilgan – qadimgi quldorlik davriga noma’lum bo’lgan shartli egalik. Mulkdorlik asosida berilgan yerning egasi davlat boʻlib qoldi, lekin yerga ishlov berish va belgilangan soliqni (kanon) toʻlash sharti bilan olingan uchastkani tasarruf etish boʻyicha keng huquqlarga ega boʻldi.
G’arbdan farqli o’laroq, Sharqiy Rim imperiyasida erkin kichik yer egalari va erkin qishloq jamoalari (metrokomiyalar) biroz kattaroq miqyosda saqlanib qolgan.
Shuni ta’kidlash kerakki, quldorlik munosabatlarining yemirilishi va feodalizmning rivojlanishi Sharqiy Rim imperiyasining barcha viloyatlarida bir xil sur’atda kechmagan. IV-VI asrlarda Misr va Suriyada. Koloniyalarning mehnatiga asoslangan yirik yer egaligi Kichik Osiyoda ancha tez rivojlandi, mayda erkin yer egaligi uzoq vaqt saqlanib qoldi;
Iqtisodiy tizimdagi o’zgarishlar asosida jamiyatning ijtimoiy tuzilishida muhim o’zgarishlar ro’y berdi. Sharqiy Rim imperiyasida homiylik tizimidan foydalanib, o‘z harbiy qismlariga ega bo‘lgan va qaram aholidan soliq yig‘uvchi feodallashgan yer egalari o‘sib bordi va kuchaydi.
Sharqiy Rim imperiyasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining G’arbga nisbatan eng muhim xususiyati unda tovar ishlab chiqarishning sezilarli darajada rivojlanganligi edi. Zigʻir, jun va ipak gazlamalar ishlab chiqarish keng tarqaldi. To’qimachilik hunarmandchiligi markazlari sharqiy viloyatlar – Kichik Osiyo, Suriya, Finikiya, Falastin va Misr edi. Sharqiy Rim imperiyasida konchilik va metallni qayta ishlash, metall buyumlar, zargarlik buyumlari ishlab chiqarish, shuningdek, hashamatli buyumlar va shisha va papirus buyumlari ishlab chiqarish (Misr, Finikiya) sezilarli rivojlanishga erishdi. Imperiyaning g’arbiy qismidan farqli o’laroq, Sharqda bu davrda Konstantinopoldan tashqari ko’plab yirik shaharlar mavjud edi: Antioxiya – Suriyada, Iskandariya – Misrda, Efes, Smirna, Nikea, Nikomedia – Kichik Osiyoda, Patras, Fiva, Korinf va. Salonika (Salonika, Saloniki) – imperiyaning Yevropa qismida.
Sharqiy Rim imperiyasida hukmron sinfning ixtiyorida bo‘lgan katta moddiy resurslar unga G‘arbiy Rim imperiyasidagi hukmron sinf boshqargandan ko‘ra uzoqroq vaqt davomida hokimiyatni saqlab qolish imkonini berdi. Bunda quldorlik davlati va xristian cherkovi faol rol o‘ynadi.

Musalar tasvirlangan Vizantiya kumush vazasi. IV – V asr boshlari.
Shuni ta’kidlash kerakki, Vizantiyada quldorlik tuzumining qulash vaqti va feodalizmning dastlabki bosqichlari to’g’risidagi masalani hali yakuniy hal qilingan deb hisoblash mumkin emas. Ayrim tadqiqotchilar ushbu bob muallifi bildirgan nuqtai nazarga amal qilishadi. Boshqa tadqiqotchilarning fikricha, oʻrta asrlar Vizantiya imperiyasi shakllanishining boshidanoq boshi berk koʻchaga kirib qolgan quldorlik iqtisodiyotining toʻliq yemirilishi natijasida III asrdagi inqilobiy voqealar sodir boʻlgan. imperiyaning progressiv «varvarligi»ga feodal ishlab chiqarish munosabatlari yetakchilik qildi.
Bu tadqiqotchilarning fikricha, dunyoviy va diniy feodal yer egaligining asoslari IV asrda qo’yilgan. Shu bilan birga, kolonat qishloqda ekspluatatsiyaning asosiy shakliga aylandi va shaharda allaqachon erkin hunarmandlar mehnatidan foydalanilgan. Qullik o’z ahamiyatini faqat o’lik hayot tarzi sifatida saqlab qoldi.
VI asrda Vizantiyaning ijtimoiy-iqtisodiy tizimi masalasiga ishonish. Bu tarixchilar, ayniqsa, Vizantiya dehqonchiligidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar masalasida hali ham chuqur izlanishga muhtoj boʻlgan holda, qonunchilik maʼlumotlari va papirologik materiallar Vizantiyaning VI asrdagi ijtimoiy tuzumini ilk feodal tizim sifatida tavsiflash mumkinligini koʻrsatadilar. Ushbu tadqiqotchilar nuqtai nazaridan, Vizantiya imperiyasining hukmron sinfi tomonidan ekspluatatsiyaning yangi, yanada progressiv shakllaridan foydalanish ishlab chiqaruvchi kuchlarning yanada rivojlanishi uchun imkoniyat yaratdi va Vizantiyani eng muhim – siyosiy jihatdan biriga aylantirdi. , iqtisodiy va madaniy jihatdan – ilk o’rta asrlar davlatlari.