VI va VII asr boshlari. Xitoy manbalaridan olingan ma’lumotlarga ko’ra, O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi vohalarida ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi bilan ajralib turadi. Ipakchilik paydo bo’lib, 5-asrga ko’chirildi. Xitoydan Xoʻtan vohasiga (Sharqiy Turkistonda), u yerdan gʻarbga. Sug’oriladigan va ekiladigan yerlar maydoni kengaydi. Chacha mintaqasida (Toshkent vohasi) tariq va bug‘doy ekish haqidagi ilk xabar shu davrga to‘g‘ri keladi.
Oʻrta Osiyoda feodal munosabatlari VII asrda yanada tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Dehqon qal’alari soni ortib bordi. Masalan, 7-asr oxiri va 8-asr boshlariga tegishli boʻlgan Mug togʻidagi (hozirgi Tojikiston SSR hududidagi) qal’a shundaydir. Penjikent shahri hukmdori Divashtich. Penjikentda olib borilgan qazishmalar o’sha davr shahri haqida tasavvur beradi. Shahar kichik edi: uning shahar devorlari bilan chegaralangan maydoni 19 gektardan oshmagan, aholisi esa 3-4 ming kishiga etgan. Shaharda shahar atrofidagi yerlarga ega bo’lgan, lekin ko’pincha savdo-sotiq bilan shug’ullanadigan dehqonlarning boy, ko’pincha mustahkamlangan mulklari hukmronlik qilgan. Hunarmandchilik hali qishloq xo’jaligidan ajralishdan uzoq edi va ko’plab hunarmandlar dehqonlarning mulklarida ularning qaramog’i yoki qullari sifatida yashadilar. Shunga qaramay, qazishmalardan olingan materiallar to’quv, charm va kulolchilik, shisha ishlab chiqarish va boshqalar texnikasining rivojlanishi haqida gapirishga asos beradi.
Ko’rib chiqilayotgan davrda Hindiston bilan (Balx orqali) va ayniqsa Xitoy bilan tashqi tranzit savdosi ham rivojlandi. Bu savdoda asosiy rol so’g’dlarga tegishli edi. Xitoy manbalarida keltirilishicha, 627—647-yillarda Xitoyga faqat Samarqand va uning qoʻshni mulklaridan, odatda, savdo karvonlari hamrohligida 20 ta elchixona yuborilgan. Soʻgʻdlar Xitoyga shisha, firuza, ot va boshqalarni olib kelishgan, u yerdan ipak gazlamalar eksport qilganlar. Oʻrta Osiyoning turli mintaqalarida oltin, temir rudasi va tosh tuzi qazib olindi.
Oʻrta Osiyoda VII asrda. Mahalliy (soʻgʻd, xorazm, toxar) va baʼzi joylarda turkiy sulolalar hukmronlik qilgan koʻplab mayda podsholiklar va bekliklar vujudga keldi. Ularning barchasi dastlab Gʻarbiy Turk xoqonligining oliy hokimiyati ostida boʻlib, mahalliy podshohlar va shahzodalar unga soliq toʻlaganlar. Oʻz vaqtida, 7-asr oʻrtalarida baʼzi knyazliklar Xitoy imperatorining qudratini tan olishgan. Arablar istilosi davrida (8-asr) Oʻrta Osiyoning kichik davlatlari aslida mustaqil boʻlgan edi.
Eron tilida so’zlashuvchi o’troq aholining asosiy dini qadimgi mahalliy kultlar bilan bog’liq bo’lgan zardushtiylik bo’lib qoldi va shu yo’l bilan fors zardushtiyligidan juda farq qiladi. Ayrim hududlarda (Toxariston) buddizm ham keng tarqalgan. Asosan shaharlarda yahudiylar, manixeylar va nasroniylarning jamoalari ham bor edi.
Bu davrga kelib O‘rta Osiyoda sinfiy qarama-qarshiliklar kuchayib ketdi. Unga Erondan kirib kelgan mazdakiylik ta’limoti kambag’al va kambag’al dehqonlar orasida katta muvaffaqiyatga erishdi. Dehqonlarga qarshi dehqonlar qoʻzgʻoloniga aynan mazdakiylar boshchilik qilganlar. 8-asr boshlarida. Xorazmda Xurzod boshchiligida zodagonlarga qarshi xalq qoʻzgʻoloni boʻldi. Bu harakat zodagonlarni yoʻq qilish, ijtimoiy tenglik oʻrnatish va barcha yerlarni erkin qishloq jamoalariga oʻtkazish mazdakiy dasturini ilgari surdi.
Madaniyat
V-VII asrlarda. Oʻrta Osiyoda Xorazm va ayniqsa, Oʻrta Osiyoning oʻtroq dehqonchilik rayonlari, shuningdek, Sharqiy Turkistonning bir qismi aholisining koʻpchiligi soʻzlashuvchi tillar hisoblangan soʻgʻd tillarida yozuv rivojlanishi davom etdi. Yozuvning keng qo’llanilganligi kursiv yozuvning paydo bo’lishidan dalolat beradi. Diniy mazmundagi yozma yodgorliklar – so’g’d tilidagi buddist, manixey va nasroniy va so’g’d alifbosi (ularning eng qadimgisi milodiy 4-asrga, oxirgisi – 8-asrga to’g’ri keladi) so’g’dlarning Hindiston bilan madaniy aloqalari haqida gapiradi. , Eron va Suriya. So’g’d yozuvi yodgorliklarining eng boy kolleksiyasi Mug tog’idagi qal’adan topilgan 8-asr boshlariga oid charm va tayoqlarga yozilgan hujjatlardir.
7—8-asrlarda soʻgʻdlar tasviriy sanʼatini tushunish uchun eng boy material. yaqinda sovet olimlari tomonidan Penjikentda (Panjikent) topilgan rasmlarni bering. Bu yerda topilgan ajoyib devor freskalari 7—8-asr boshlarida mavjud boʻlganligidan dalolat beradi. yuqori darajada rivojlangan mahalliy rassomlik maktabi. Penjikent binolari – ibodatxonalar va turar-joy binolarining devorlari turli mavzudagi rang-barang hikoyat rasmlari bilan qoplangan (So’g’d podshohlarining tantanali ziyofatlari, dehqonlarning janglari, otliqlar va piyodalar o’rtasidagi harbiy to’qnashuvlar, arfachi tasvirlari va boshqalar). ). Kult Penjakent rangtasviri arablar istilosi va islom kirib kelishidan oldingi davrda Oʻrta Osiyo aholisining mafkura va eʼtiqodlari masalasini hal etishda muhim manba hisoblanadi. Ammo Penjikentning dunyoviy mavzudagi devoriy rasmlari alohida ahamiyatga ega. O‘ta ifodali va yuksak mahorat bilan ishlangan Penjikentning dunyoviy rasmida vujudga kelayotgan feodal jamiyati tendentsiyalari allaqachon yaqqol namoyon bo‘lib, o‘tgan davrga nisbatan tevarak-atrofni yangi, sxematik talqin qilishda ifodalangan. Penjikentda odamlar va hayvonlarning figuralari tasvirlangan haykaltaroshlik va yogʻoch oʻymakorligi ham topilgan. Buxoroning shimoli-g‘arbida joylashgan Varaxsha shahridagi yaqinda topilgan saroy xarobalari, devorlarda ajoyib suratlar (hayvon tasvirlari va har xil ov manzaralari) bilan so‘g‘dliklar o‘rtasidagi yuksak taraqqiyot va tasviriy san’at haqida baho berish mumkin.
Amaliy san’at asarlari orasida Mug’ tog‘i qal’asidan egarlangan ot ustidagi chavandozning bo‘yog‘ida yuksak badiiy tasvirlangan teri bilan qoplangan yog‘och qalqon topilganligini ta’kidlash lozim.
Parcha shaklida bizgacha yetib kelgan ushbu qalqondagi tasvir alohida qiziqish uyg‘otadi: u har jihatdan mahalliy san’at asari bo‘lib, uning o‘ziga xos va o‘ziga xos xususiyatini ochib berishga imkon beradi. Bu tasvir 7-asr oxiri — 8-asr boshlaridagi sugʻd jangchi-chavandozining qurollanishi haqida ham tasavvur beradi.
O‘rta Osiyo o‘zining yuqori sifatli so‘g‘d oynasi bilan ham mashhur edi. 428 yilda Xitoyga kelgan so‘g‘d savdogarlari xitoylik hunarmandlarga bu stakan yasashni o‘rgatgan. Afrasiyob oʻrnida (Samarqandda) va boshqa joylarda olib borilgan qazishmalarda shu davrga oid koʻp miqdorda yaxshi shisha idishlar topilgan.