Shrivijayaning qulashi va Majapahit imperiyasining yuksalishi
Shrivijayaning kuchi – 12-asrga kelib Janubiy dengizlar mintaqasidagi eng katta va eng qudratli davlat. zaiflasha boshladi. Palembang shimoli-gʻarbidagi Jambi viloyatidagi Sumatradagi Malaya knyazligi (12-asr) Srivijayadan ajralib chiqdi va keyingi asrda Malay yarim orolining shimolida, Kra Isthmus yaqinidagi Tambralinga qirolligi mustaqil boʻldi. . Shrivijaya taqdirini hal qilgan muhim o’zgarishlar Java-da ham sodir bo’ldi.
13-asr boshlarida hozirgi Sharqiy Indoneziyaning Selebes va boshqa orollariga boradigan savdo yoʻllarini nazorat qilgan Sharqiy Yavaning Kadiriy shtatida. Hokimiyatga yangi sulola keldi, uning shohlaridan biri – Kertanagara (1268-1292) – bu qirollik o’z kuchini deyarli butun Java va hatto Sumatradagi Malaya knyazligigacha kengaytirishga muvaffaq bo’ldi. Sumatraning bu qismida mustahkam o’rnashib olgan yavaliklar Srivijaya hududiga chuqurroq ko’chib o’tishni boshladilar va 13-asr oxiriga kelib. Faqat Palembangga eng yaqin hududlar bu qirollik hukmronligi ostida qoldi. Rivojlanayotgan qudratli Yava davlatining markazi hozirgi Malang shimolidagi Singxasari edi.
Bu vaqtda mo’g’ullar bosqinining to’lqini Janubiy dengizlar mamlakatlariga yetib bordi. Janubiy Xitoyni bo’ysundirgan mo’g’ul xonlari qo’shinlari 1257 yilda Vetnamga, 1277 yilda Birmaga bostirib kirishdi. 1289 yilda Xubilay bo’ysunish va o’lpon talab qilib Singxasariga elchixona yubordi. Kertanagar podshosi nafaqat itoat etmadi, balki buyuk xonning elchilarini ham quvib chiqardi. 1292 yil boshida Yava qirg’oqlarida mo’g’ul floti paydo bo’ldi va qo’shinlarni tushirdi. Biroq, bu bosqin Kertanagara sobiq Vijaya sulolasining shahzodalaridan biri tomonidan o’ldirilganidan keyin sodir bo’ldi. O‘ldirilgan podshohning kuyovi mo‘g‘ul-xitoy qo‘shinlari yordamida dastlab o‘z uyining hokimiyatini tikladi, so‘ngra xalqning ajnabiy bosqinchilarga qarshi kurashiga boshchilik qildi. Ikkinchisi mamlakatni tark etishga majbur bo’ldi. 1294 yildan boshlab shtat poytaxti Majapaxit qishlog’iga aylandi (hozirgi Surabaya yaqinida), shundan keyin butun Yava davlati deb atala boshlandi.
Yava davlatining oʻsishi va mustahkamlanishi 1331 yilda birinchi vazir boʻlgan va 1364 yilgacha mamlakatni amalda boshqargan Gaja Mal faoliyati bilan bogʻliq. Bu davlatning asl madaniyati hind, xitoy va arab madaniyati elementlari bilan boyidi. 14-asrning oʻrtalaridan boshlab. Bu davlatning uzluksiz hududiy o’sishi boshlandi. Qirol Xayam Vuruk (1350-1389) davrida u bo’lajak Indoneziya orollarining ko’pchiligi, deyarli barcha Sumatra, Malay yarim oroli knyazliklari, hatto Borneoning janubiy va g’arbiy qirg’oqlari ustidan o’z hokimiyatini o’rnatdi. 1365 yildan boshlab, Shrivijaya – Janubiy dengizlarning bu qadimgi va qudratli davlati – mavjud bo’lishni to’xtatdi; uning hududi Majapahitlar imperiyasi tarkibiga kirdi. Tarixchilar zamonaviy Indoneziyaning boshlanishini ushbu imperiyada ko’rishadi.
Savdo yo’llarida hukmronlik uchun kurash. Malakka sultonligining tashkil topishi
Majapahitlar davlatining keyingi rivojlanishiga 14-asr oʻrtalaridan boshlab Janubi-Sharqiy Osiyoda vujudga kelgan umumiy vaziyat toʻsqinlik qildi. 1350 yildan boshlab Siam asta-sekin Hind-Xitoy yarim orolidagi eng qudratli davlatga aylanib, mustahkamlana boshladi. Navigatsiyaning rivojlanishi va janubiy dengiz yo’li orqali amalga oshirilgan G’arb va Sharq o’rtasidagi savdoning uzluksiz o’sishi Malakka bo’g’ozi yaqinida joylashgan mamlakatlarning ahamiyatini doimiy ravishda oshirdi. Siam janubda joylashgan va Yava davlatining ta’sir zonasiga kiritilgan Malay yarim orolining kichik knyazliklarini o’z ta’siriga bo’ysundira boshladi.
Ular orasida eng muhimi Temasek edi. 14-asr boshlarida. u Srivijayaning bir qismi edi, ammo asrning o’rtalaridan boshlab Siam va Java Malakka bo’g’ozidan Janubiy Xitoy va Java dengizlariga chiqishni nazorat qiladigan ushbu nuqtani egallash uchun kurasha boshladilar. 1360 yilda Malayya yarim orolining butun janubiy uchi siamlar hukmronligi ostiga o’tdi. 14-asrning 60-yillari boshlarida, bir vaqtlar qudratli boʻlgan Srivijayaning soʻnggi boʻlagi Palembang qulaganida, knyaz Paramesvara boshchiligidagi aholining bir qismi Malayya yarim oroliga koʻchib oʻtdi va 1365-yilda uzoq vaqt boʻlmasa-da, Temasekni qoʻlga kiritdi; 1376 yilda Sumatradan kelgan muhojirlar tomonidan Temasekga yangi bosqin bo’ldi. 1381 yilda ular siamliklar tomonidan Temasekdan quvib chiqarildi va shimolga Muar daryosi hududiga ko’chib o’tdi. Palembangdan yana bir guruh odamlar Malakka hududiga kirdilar. Keyin ikkala guruh ham birlashdi va bu erda shahzoda Paramesvara boshchiligida o’z davlatlarini tuzdilar.
XV asrning birinchi choragida. Malakkaning katta savdo yo’lidagi bandargoh sifatidagi ahamiyati tez o’sib bordi. Hind-Xitoyning sharqiy qirg’oqlari portlariga va u erdan Janubi-Sharqiy Xitoy portlariga borgan hind, arab va fors savdogarlari har doim ham qaroqchilar ko’p bo’lgan Malakka bo’g’ozidan foydalanishga xavf tug’dirmagan. Bu savdogarlar Sumatraning shimoli-g’arbiy bandargohlaridan Hind-Xitoyning sharqiy qirg’oqlariga Sunda bo’g’ozi orqali, ya’ni butun Sumatrani aylanib o’tishlari kerak edi. Bu yo’l dengizga yaroqlilik nuqtai nazaridan Malakka bo’g’ozi orqali o’tadigan yo’lga qaraganda ancha uzoqroq va xavfliroq edi. Shu sababli, savdoning rivojlanishi ushbu bo’g’oz orqali harakatlanishdagi to’siqlarni olib tashlashni talab qildi. Malakka, bir tomondan, yuk tashish punkti, kemalar uchun yaxshi bandargoh, boshqa tomondan, qaroqchilarga qarshi kurashda qo’rg’onga aylanishi mumkin edi. Savdogarlarning manfaatlari bu holatda Malakka hukmdorlarining manfaatlariga to’g’ri keldi: ularning ikkalasi ham davlatda kuchli hokimiyatga muhtoj edi. Yangi vujudga kelgan davlatning mustahkamlanishiga uning hukmdori siyosati ham yordam berdi. Paramesvara islomni qabul qildi. Bu unga ko’pchilik musulmonlar bo’lgan savdogarlarni qo’llab-quvvatladi, shuningdek, Malakka bo’g’oziga kirishni nazorat qiluvchi Sumatra shimoli-g’arbiy qismida joylashgan Pedir, Pasan va Perlak knyazliklari bilan siyosiy yaqinlashuvga olib keldi: Bu yerda islom dini 13-asr oxiridan tarqala boshlagan. Shunday qilib, boʻgʻozning ikki tomonida musulmon knyazliklari tashkil topdi, yaʼni musulmon savdogarlari uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratildi. Bu knyazliklarda va ular orqali Indoneziyaning boshqa hududlarida musulmon madaniyati tobora keng tarqala boshladi. Bu nafaqat Gujarat, ya’ni Hindistonning shu paytgacha islom mustahkam o’rnashgan qismi, balki arab davlatlarining ham madaniyati edi.
Islom dinini qabul qilganidan keyin Iskandarshoh unvonini olgan Paramesvara 1424-yilda vafot etdi.1445-yilda hokimiyat tepasiga kelgan Muzaffarshoh Malakka sultoni unvonini oldi. Bu sulton va uning vorisi Mansurshoh davrida islom Malakkadan Sumatraning sharqiy qismiga, u yerdan Yavaning shimoliy sohillariga va undan keyin Molukka orollariga tarqala boshladi. Shu bilan birga, Malakka sultonligining siyosiy ta’siri kuchaydi. Shunday qilib, G’arbdan Sharqqa asosiy savdo yo’llari o’tgan hududlarda hukmronlik qilish uchun ikki eski da’vogar bo’lgan Siam va Java yangi jiddiy raqibga ega bo’ldi – Malakka sultonligi.
1445 va 1456 yillarda Siamliklar Malakkaga hujum qilishdi. Bu hujumlar qaytarildi va 1460 yilda Malakka hukmdorlarining o’zlari shimolga ko’chib o’tdilar va Malay yarim orolining shimoliy qismidagi Perak, Keda va Patani knyazliklarini o’ziga bo’ysundirdilar. 15-asrning ikkinchi yarmida. Malakka sultoni yarim orolning janubiy uchini – Temasekni, kelajakdagi Singapur hududini egallab oldi. Bo‘g‘ozdan chiqishda joylashgan Riu va Linga orollari ham qo‘lga olindi. Bu orollar ilgari qaroqchilar uchun asosiy baza bo’lib xizmat qilganligi sababli, endi Malakka bo’g’ozi orqali navigatsiya qilish uchun nisbatan qulay sharoitlar yaratilgan. Ammo Malakka sultonligining bu hududdagi kuchi barqaror emas edi. Subyekt knyazliklari bilan urushlar deyarli uzluksiz olib borildi: tovarlarni eksport qilish va qaroqchilar bazalari va flotiliyalarni yo’q qilish uchun asosiy pozitsiyalar uchun kurash bor edi. Masalan, Malay yarim orolining shimolidagi Perak va Keda knyazliklarining egaligi qalay eksportini ta’minladi; Sumatradagi Kampar va Indragiri knyazliklariga egalik qilish oltinni eksport qilish imkonini berdi; Riu va Linga orollariga egalik qilish ushbu hududlarda xavfsiz navigatsiyani ta’minladi. 15-asr oxiriga kelib. bu hududdagi buyuk dengiz savdo yo’li ustidan hukmronlik Malakka sultonligiga o’tdi. Malakka porti xalqaro savdoning eng yirik markazlaridan biriga aylandi. Majapaxitlar imperiyasi nafaqat o’z hududida keskin qisqardi, balki o’zining avvalgi ahamiyatini ham yo’qotdi va 1520 yilda u parchalanib ketdi.