XIX asrning yetmishinchi yillariga kelib. Afrika qit’asida Yevropa davlatlariga umumiy hududning 10,8% egalik qilgan. 30 yildan kamroq vaqt o’tgach, 1900 yilga kelib, Afrikadagi Evropa davlatlarining mulklari allaqachon qit’a hududining 90,4% ni tashkil etdi. Afrikaning imperialistik bo’linishi o’z erlarini va mustaqilligini himoya qilgan yuz minglab afrikaliklar mustamlakachilar bilan teng bo’lmagan kurashda halok bo’ldi. Imperialistlar mamlakatning tabiiy boyliklarini talon-taroj qilish, xalqlarini cheksiz ekspluatatsiya qilish va misli ko’rilmagan darajada boyitish uchun keng imkoniyatlar oldi.
1. Afrika bo’linish arafasida
Afrikaning tub aholisi
Tarixiy jihatdan Afrika bir-biridan etnik kelib chiqishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va siyosiy tuzilish shakli bilan farq qiladigan ikkita asosiy qismga bo’lingan. Shimoliy Afrika, to’g’ridan-to’g’ri katta cho’llarga qadar, uzoq vaqtdan beri O’rta er dengizi dunyosi bilan chambarchas bog’liq. Uning arab va arablashgan aholisi nisbiy etnik bir xilligi bilan ajralib turardi. Misr, Tunis, Tripoli va Kirenaika Usmonlilar imperiyasining bir qismi edi: Marokash mustaqil davlat edi. Shimoliy Afrika davlatlarining ijtimoiy tizimi murakkab ijtimoiy munosabatlar majmui edi – shahar markazlarida paydo bo’lgan kapitalizmdan tortib ko’chmanchilarning qabilaviy tizimigacha. Biroq, ijtimoiy tuzumlarning xilma-xilligiga qaramay, feodal munosabatlari hukmronlik qildi.
Qit’aning boshqa qismi, Sahroi Kabirdan janubda joylashgan! yanada murakkab rasmni taqdim etadi. Shimoli-sharqida (Sharqiy Sudanning shimoliy qismi, Efiopiya, Qizil dengiz sohilidagi mamlakatlar) asosan semito-hamit tillarida so’zlashuvchi xalqlar yashagan. Bantu tillarida, shuningdek, turli Sudan tillarida so’zlashuvchi negroid xalqlari tropik va janubiy Afrikaning keng hududlarida yashagan. Uzoq janubda koykoin (hottentotlar) va san (bushmenlar) qabilalari yashagan. Afrika xalqlari orasida antropologik jihatdan moʻgʻuloidlarga mansub va malay-polineziya tilida soʻzlashuvchi Madagaskar aholisi alohida oʻrin tutgan.
Afrikaning bu qismidagi ijtimoiy-iqtisodiy tizim va siyosiy tashkilot shakllari juda xilma-xil edi. G’arbiy Sudanning bir qator mintaqalarida, shuningdek, Madagaskarda feodal tuzumlar, qoida tariqasida, quldorlik va ibtidoiy jamoa tuzumlarining muhim elementlari bilan birlashtirilgan ijtimoiy munosabatlarning asosiy turini tashkil etdi. Muayyan davrlarda sezilarli markazlashuvga erishgan feodal davlatlar (Efiopiya, Madagaskardagi Imerina davlati, Buganda va boshqalar) bilan bir qatorda qabila ittifoqlari va embrion davlat tuzilmalari vujudga keldi, parchalanib ketdi va yana qayta tiklandi. G’arbiy tropik Afrikadagi Azande va Mangbettu, Janubiy Afrikadagi Zulu qabilalarining ittifoqlari shunday edi. G’arbiy Sudanning markaziy zonasida, Kongoning shimoliy egilishida va boshqa mintaqalarda ko’plab xalqlar davlatni tashkil etishning oddiy shakllarini ham bilishmagan. Aniq belgilangan chegaralar yo’q edi. Qabilalararo urushlar doimiy hodisa bo’lgan va hech qachon to’xtamagan. Bunday sharoitda Afrika mustamlakachilar uchun oson o’ljaga aylandi.
Evropaning Afrikaga kirib borishi
Afrika qit’asiga birinchi bo’lib yevropaliklar qo’nim topganlar portugallar edi. 15-asr oxiri – 16-asr boshlarida. Ular Afrika qirg’oqlarini Gibraltardan Mozambik shimolidagi qit’aning sharqiy uchigacha o’rgandilar va mustamlakalarga asos soldilar: g’arbda Portugal Gvineyasi va Angola va sharqda Mozambik. 17-asrning ikkinchi yarmida gollandlar oʻzlarini Afrikaning oʻta janubida (Keyp koloniyasi) oʻrnatdilar, qisman San va Coicoinni yoʻq qilib, qisman qullikka aylantirdilar. Gollandiyadan keyin bu yerga Fransiya va boshqa Yevropa davlatlaridan mustamlakachilar kelishdi. Bu birinchi mustamlakachilarning avlodlari burlar deb atalgan.
Afrikadagi mustamlakalar uchun yevropaliklarning o’zlari o’rtasida kurash boshlandi. 19-asrning eng boshida. Inglizlar Keyp koloniyasini egallab oldilar. Shimolga haydalgan burlar mahalliy aholidan majburan tortib olingan yangi erlarda Janubiy Afrika Respublikasi (Transvaal) va Orange erkin davlatini yaratdilar. Ko’p o’tmay, Burlar Natalni Zulusdan olib ketishdi. Deyarli 50 yil davom etgan tubjoy aholiga qarshi qirgʻin urushlarida («Kaffir urushlari») Angliya Keyp koloniyasining egaliklarini shimolga kengaytirdi. 1843 yilda inglizlar Natalni qo’lga olib, burlarni haydab chiqarishdi.
Afrikaning shimoliy qirg’oqlari asosan 19-asrning o’rtalarida arab aholisiga qarshi uzoq davom etgan urushlar natijasida Frantsiya tomonidan mustamlakachilar tomonidan bosib olingan. butun Jazoirni nazorat ostiga oldi.
XIX asrning 20-yillari boshlarida. Amerika Qo’shma Shtatlari mahalliy qabilalardan birining boshlig’idan Afrikaning g’arbiy sohilidagi erlarni alohida qul egalari tomonidan ozod qilingan negrlarning turar-joyini tashkil qilish uchun sotib oldi, bu Afrikada yanada kengayish va shu bilan birga Qo’shma Shtatlarda qullikning mavjudligiga tahdid soladigan erkin negrlarni joylashtirish uchun asos yaratishga urinish edi. Bu yerda tuzilgan Liberiya mustamlakasi 1847 yilda mustaqil respublika deb e’lon qilingan, lekin aslida u AQShga qaramligicha qolgan.
Bundan tashqari, ispanlar (Ispaniya Gvineyasi, Rio-de-Oro), fransuzlar (Senegal, Gabon) va inglizlar (Syerra-Leone, Gambiya, Oltin sohil, Lagos) Afrikaning gʻarbiy sohillarida istehkomlarga ega edilar.
19-asr oxirida Afrikaning boʻlinishi. Bunga evropaliklar tomonidan qit’aning bir qator yangi geografik tadqiqotlari o’tkazildi. Asr oʻrtalarida yirik markaziy Afrika koʻllari topildi va Nil daryosining manbalari topildi.
Ingliz tadqiqotchisi Livingstoun Hind okeanidan (Mozambikdagi Quelimane) Atlantikaga (Angolada Luanda) qadar qit’ani kesib o’tgan birinchi yevropalik edi. U Zambezi, Nyasa va Tanganikaning butun yo’nalishini o’rganib chiqdi, Afrika tabiatining ulug’vor hodisasini – Viktoriya sharsharasini, shuningdek Ngami, Mveru va Bangveolo ko’llarini kashf etdi va Kalahari cho’lini kesib o’tdi. Afrikadagi eng yirik geografik kashfiyotlarning oxirgisi 1970-yillarda inglizlar Kemeron va Stenli tomonidan Kongoni o’rganishlari edi.
Afrikaning geografik tadqiqotlari ilm-fanga katta hissa qo’shdi, ammo evropalik mustamlakachilar ularning natijalaridan o’zlarining g’arazli manfaatlari uchun foydalanganlar. Xristian missionerlari Yevropa davlatlarining “Qorongʻu qitʼa”dagi pozitsiyalarini mustahkamlashda ham katta rol oʻynagan.
Evropaning Afrikaga kirib borishining eng keng tarqalgan shakli – teng bo’lmagan hisob-kitoblar asosida tropik mahsulotlar evaziga ishlab chiqarilgan tovarlar bilan doimiy ravishda kengayib borayotgan savdo edi. Qul savdosi ham Yevropa davlatlari tomonidan rasman taqiqlanganiga qaramay, keng miqyosda davom etdi. Ishbilarmon sarguzashtchilar Afrikaning qa’riga qurolli ekspeditsiyalarni jihozladilar, u erda ular qul savdosiga qarshi kurash niqobi ostida talonchilik bilan shug’ullanishdi va ko’pincha o’zlari qullarni ov qilishdi.
Yevropa mustamlakachilari Afrikaga uning ulkan tabiiy boyliklari – qimmatbaho yovvoyi daraxtlarning muhim resurslari, masalan, moy palmalari va kauchuk daraxtlari, paxta, kakao, qahva, shakarqamish va boshqalar yetishtirish imkoniyati bilan jalb qilingan. Oltin va olmoslar Gvineya ko’rfazi qirg’oqlarida, keyin esa Janubiy Afrikada topilgan.
Afrikaning bo’linishi Evropa hukumatlari uchun «katta siyosat» masalasiga aylandi.