O’rta asr shaharlari Italiyada boshqa G’arbiy Evropa mamlakatlariga qaraganda erta paydo bo’lgan. Bu, birinchi navbatda, Italiyada 7-8-asrlarda bo’lganligi bilan izohlanadi. Dehqon xo’jaliklarida hunarmandchilikning roli sezilarli darajada oshdi. Qulay sharoitlarni hisobga olgan holda, bu hunarmandchilikni qishloq xo’jaligidan erta ajratish va shaharlarni hunarmandchilik va savdo markazlari sifatida shakllantirish imkoniyatini ochib berdi.
Bunday holatlar yaqqol namoyon bo’ldi. Rim davridan beri Italiyada mustahkam nuqta sifatida saqlanib qolgan ko’plab shaharlar IX-X asrlarga aylandi. hunarmandlar va savdogarlar qarorgohiga. Italiyaning oldingi iqtisodiy aloqalari butunlay uzilmagan. Bundan tashqari, u Franklar davlati bilan yangi savdo aloqalarini o’rnatdi. Vizantiya bilan savdo munosabatlariga Apennin yarim orolining janubiy qismi uzoq vaqt davomida Vizantiya imperiyasi (shuningdek, ravvinlar ekzarxiyasi) hukmronligi ostida boʻlganligi ham yordam berdi.
Santa Mariya cherkovining jabhasi va qo’ng’iroq minorasi. (Ferrara yaqinida). XI asr
IX-X asrlarda. Italiyada tashqi savdo bilan bir qatorda ichki savdo ham rivojlangan. Italiyada shaharlarning gullab-yashnashidan oldin darhol Apennin yarim orolining ko’p joylarida o’tkaziladigan muntazam yarmarkalar (ommaviy) paydo bo’ldi. 9-asrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning umumiy oʻsishi natijasida. Ilgari mavjud bo’lgan Venetsiya, Genuya va Florensiya kabi yirik markazlar bilan bir qatorda Lombardiya va Toskanada yangi shaharlar paydo bo’ldi (Pavia, Verona, Cremona, Milan, Piza va Luka). Bu shaharlarning barchasi o’z feodallari (asosan yepiskoplar) tasarrufida bo’lib, ular yerlarida joylashgan bo’lib, shaharlar aholisi hali ham asosan feodallar va savdogarlardan iborat edi. Ammo asta-sekin qishloqlarni tashlab ketgan yoki qochgan hunarmandlar shaharlarda to’plana boshlagan, shaharlar hunarmandchilik va savdo markazlariga aylangan.
9-10-asrlardan beri. Shimoliy Italiyaning koʻpgina shaharlarining shahar savdogarlari va hunarmandlari oʻzlarining feodal-episkoplari (Kremona, Milan, Genuya) bilan kurashga kirishdilar. Shunday qilib, 11-asrning birinchi yarmida Milanda. Shahar aholisi va arxiyepiskop Aribert o’rtasida kurash boshlandi. U feodallar tabaqasi ichidagi (yirik yer egalari – kapitanlar va ularning vassallari – Valvassorlar) o’rtasidagi ziddiyatdan boshlanib, shahar aholisi – savdogarlar va hunarmandlarning yepiskopga qarshi noroziligi bilan yakunlanib, Milanning kelajakdagi siyosiy mustaqilligiga asos soldi.
Biroq, Milan shahrining to’liq “fuqarolari” 11-asrning o’rtalarida ham. faqat bir vaqtning o’zida savdo va kredit operatsiyalarida ishtirok eta boshlagan valvassorlar, shuningdek, bevosita kasbidan tashqari sudxo’rlik bilan shug’ullanadigan savdogarlar va zardo’zlar hisobga olindi. Ayni paytda, Milanda to’quv va kichik mato savdosi allaqachon sezilarli rivojlanishga erishgan edi. “Fuqarolar” tarkibiga kirmagan hunarmandlar 11-asrning ikkinchi yarmida ishlay boshladilar. Milan aholisining savdogar va feodal qatlamlariga, xususan, boy ruhoniylarga qarshi kurash. Bu harakat pataria (“pataren” so’zidan – to’quvchi va mayda mato savdogarlari, shuningdek tikuvchilar yashagan Milan kvartalining aholisi) deb nomlanadi.
Manbalarning guvohlik berishicha, Patarenlar nafaqat barcha darajadagi ruhoniylarning “uyatli yaralari” ni tanqid qilishgan va o’zlari uchun ruhoniylarni pul evaziga olgan cherkov vakillarini qoralaganlar, balki Milanda qayta-qayta qo’zg’olonlarni ko’targanlar. Patarenlar badavlat ruhoniylarning mol-mulkini musodara qildilar va cherkovlarda va cherkov vazirlarining (ruhoniylarning) uylarida tintuvlar o’tkazdilar. Boy cherkov a’zolarining tovlamachiligidan g’azablangan olomon erkaklar va ayollar cherkovlarga bostirib kirishdi, u erdan ruhoniylarni haydab chiqarishdi va ular yashirinishga harakat qilishgan joyda ularni ta’qib qilishda davom etishdi.
9—11-asrlarda Italiyaning siyosiy tizimi.
Ilk o’rta asrlarda butun Italiya ko’p asrlar davomida saqlanib qolgan favqulodda siyosiy parchalanish bilan ajralib turardi. Italiyada yagona markaziy hokimiyat mavjud emas edi. Ko’p gersoglik, margraviat va yepiskoplik va 10-asrdan. yarim orolning shimolidagi shaharlar esa bir-biri bilan tinimsiz kurash olib borardi.
Anagnidagi sobori (Rim yaqinida), papalarning vaqtinchalik qarorgohi. XI asr
Xorijiy bosqinchilar – Buyuk Karl davridagi franklar qirollari, 10-asr oʻrtalaridan Germaniya imperatorlari. – o’z protejlarini episkoplar lavozimlariga tayinladilar, ularda Italiya ustidan hukmronlik qilish uchun yordamni ko’rdilar va ularga siyosiy hokimiyatni berdilar. Ammo Shimoliy va Markaziy Italiya (Lombardiya va Toskana) faqat nominal ravishda Germaniya imperiyasiga kiritilgan.
Apennin yarim orolining janubiy va oʻrta qismlarida xorijiy bosqinchilar tomonidan tashkil etilgan davlatlar (avval arab, keyin esa normanlar) nafaqat butun mamlakatni birlashtirish markaziga aylanib qolmadi, balki, aksincha, uning yanada koʻproq parchalanishiga hissa qoʻshdi. Bu jihatdan Italiya hatto Germaniya kabi ko’p asrlik feodal tarqoqlikning tipik mamlakatidan ham farq qilar edi. Germaniyada butun mamlakat uchun umumiy (juda zaif bo’lsa ham) siyosiy kuch mavjud edi, o’rta asrlarda Italiyada u butunlay yo’q edi.
Italiyaning markaziy qismini papalik davlatlari bosib oldi. VIII asr o’rtalarida paydo bo’lgan. papalarning dunyoviy davlati ikki xil hududning sun’iy birikmasidan iborat edi. Papa davlatlari Italiyadagi sobiq Vizantiya mulklari – Ravenna Ekzarxati va Rim Dyukatining bo’laklaridan iborat edi. Ular o’sha paytda Lombard qirolining hukmronligi ostida edilar va u Italiyada ikki marta yurish qilgan va Lombardlar ustidan g’alaba qozongan Pepin Qisqichbaqa bosimi ostida papaga topshirilgan. Hech bo’lmaganda kichik bir hududda dunyoviy hokimiyatga erishish orqali papalar G’arbiy Evropa mamlakatlarida shu yo’l bilan o’z nufuzini oshirishga umid qilishgan.
Italiya tarixining o’zida papa davlati salbiy rol o’ynadi, chunki u boshidanoq mamlakatning siyosiy tarqoqligini saqlab qolishga hissa qo’shgan. Papa davlatlari hududi Markaziy Italiya boʻylab janubi-gʻarbdan shimoli-sharqga, Tirren dengizi qirgʻoqlaridan Adriatik qirgʻoqlarigacha choʻzilgan va Shimoliy Italiyani janubdan butunlay ajratib turgan. Papalikning Gʻarbiy Yevropaning barcha dunyoviy davlatlari ustidan hukmronlik qilishga intilishi uni Italiyaning markazlashuvi va siyosiy birlashuvining eng ashaddiy dushmaniga aylantirdi.
Biroq, 9-asrning ikkinchi yarmida qisqa muddatli mustahkamlanishdan keyin. (Rim papasi Nikolay I davrida) papa davlatlarining feodallashuvi natijasida papa hokimiyatining oʻzi butunlay zaiflashib, bir qancha alohida fiflarga boʻlinib ketgan. 10-asr papalari Ular asosan gersoglik va graf oilalaridan bo’lib, poraxo’rlik, fitna va hokazolar yo’li bilan papa taxtiga kelganlar.Papa hokimiyatining zaiflashishi uning Germaniya imperiyasiga vaqtincha bo’ysunishiga olib keldi. Faqat X asr oxiri – XI asr boshlarida. Kluniak harakati bilan bog’liq bo’lgan papalikning asta-sekin va uzluksiz mustahkamlanishi boshlandi.