Markaziy kuchning zaiflashishi
5-4-asrlar oxirida. Miloddan avvalgi e. fors davlat tuzumining buzilishi allaqachon o’zini yaqqol sezib turardi. Bu forslar tomonidan Misrni yo’qotishda, shuningdek, Kichik Osiyo va Mesopotamiyada sodir bo’lgan voqealarda o’z aksini topdi.
Kichik Osiyo satraplari, ular orasida u 5-asr oxirida ajralib turardi. baquvvat administrator va mohir diplomat Tissafernes, ular o’rtasida mavjud bo’lgan nizolarga qaramay, forslarning asosiy dushmani Afinani zaiflashtirishga qaratilgan siyosat olib bordi. Miloddan avvalgi 407 yilda. e. Shoh Doro II ning o‘g‘illaridan biri, tarixda Kichik Kir nomi bilan mashhur bo‘lgan Kir barcha Kichik Osiyo satrapliklariga hukmdor etib tayinlangan. Shahzoda darhol ajoyib qobiliyatlarni namoyon etdi: u Kichik Osiyoda Fors hokimiyatining obro’sini ko’tardi, urushayotgan spartaliklar va afinaliklar o’rtasida muvaffaqiyatli manevr qildi, yunonlarning fuqarolik nizolaridan foyda olish vaqtini kutdi.

Doro II vafotidan so’ng, Kir Artakserks II nomi bilan taxtga o’tirgan akasi bilan jangga yashirincha tayyorgarlik ko’ra boshladi va harbiy tayyorgarlikni isyonkor Tisafernga qarshi kurashish zarurati bilan yashirdi va shoh, shekilli, allaqachon o’rganib qolgan edi. Ksenofontning so’zlariga ko’ra, satraplarning ichki nizolari «ular jang qilganlarida, ayniqsa, Kir Tisafernes ilgari egalik qilgan shaharlardan keladigan daromadni qirolga yuborganligi sababli, umuman tashvishlanmadi». Spartaliklar g’alabadan keyin yangi qirolni bir qator yon berishlarga majbur qilishlariga umid qilib, Kirni qo’llab-quvvatladilar. Ular Kirga Klerx boshchiligidagi muhim harbiy otryadni berishdi. Keyinchalik sodir bo’lgan voqealar – Kirning yurishi, Kunax jangi va o’n minglik yunon otryadining dushman mamlakat orqali chekinishi – yunonlar uchun katta ahamiyatga ega edi, chunki ular Fors kuchining harbiy zaifligini aniq ko’rsatdi. . Shtatning sharqiy qismida sodir bo’lgan voqealar haqida biz juda kam ma’lumotga egamiz, ammo Ahamoniylar bu vaqtga kelib juda katta hududlarni yo’qotganiga shubha yo’q. Kiprda, Antalsid tinchligidan ko’p o’tmay, misrliklar tomonidan qo’llab-quvvatlangan qirol Evagorasning qo’zg’oloni boshlandi, ular Forslarga qarshi kurashda Kichik Osiyodagi Pisidiya qabilalariga ham yordam berishdi. Satrap Ariobarzanes Suriyada ko’tariladi (miloddan avvalgi 365 yil).
Artakserks II hukmronligining soʻnggi yillarida deyarli barcha gʻarbiy satrapiyalar Ahamoniylar qoʻlidan ajralib ketdi. Kappadokiya satrapi Datamus boshchiligidagi bu “satraplarning buyuk qoʻzgʻoloni”da Armaniston satrapi Orontes, Kichik Osiyodagi Daskyleia shahri hukmdori Ariobarzanes, Misr fir’avni Soliq, Finikiyaning baʼzi shaharlari, shuningdek. Kilikiyaliklar, Pisidiyaliklar va Likiyaliklar qatnashdilar.
Artakserks III Ox a (358-338) hukmronligi qoʻzgʻolonchi qabilalar va qoʻzgʻolonchi satraplarga qarshi oʻjar kurash bilan kechdi. Shu bilan birga, urushayotgan ikkala tomon ham yollangan yunon askarlari yordamiga tobora ko’proq murojaat qilmoqda. Artakserks III Kichik Osiyo, Suriya, Finikiya, Falastindagi qoʻzgʻolonni tinchitadi va bir muddat Misrda Fors hokimiyatini tiklaydi. Isyonkor satraplarni jilovlash uchun u ularni mustaqil qo’shinlarni saqlash huquqidan mahrum qilishga harakat qilmoqda. Balki markaziy hokimiyatni mustahkamlash istagi natijasida Artakserks o’zining yaqin sherigi, saroy to’dasining boshlig’i amaldor Bagoi tomonidan o’ldirilgan. Oars taxtga o’tirdi, lekin u tez orada saroy a’zolariga juda mustaqil bo’lib tuyuldi. Miloddan avvalgi 336 yilda. e. u butun oilasi bilan o’ldirilgan. Taxtga Doro III (336-330) taxtini egallagan Ahamoniylar xonadonining lateral yo’nalishlaridan birining vakili Kodoman o’tirdi. Doro III hukmronligi tarixi – Aleksandr Makedonskiy qo’shinlari hujumlari ostida Ahamoniylar hokimiyatining o’limi haqidagi hikoya.
Ahamoniylar saltanatining tanazzulga uchrash sabablari
Ahamoniylar saltanatining qulashi o‘zidan oldingi Ossuriya imperiyasining qulashi kabi tabiiy va muqarrar edi. Chor hokimiyati harbiy kuch yordamida ko‘p qabilali davlatga qaram bo‘lgan aholi massasini o‘ziga bo‘ysundira olgan bo‘lsa-da, qul egalarini qullar massasi bilan ta’minlab, savdo yo‘llarini himoya qilib, urushlarni boshqa davlatlarning ixtiyoriga topshirgan. Davlatning chekkasida, shu paytgacha podsho hokimiyati nafaqat u bilan bevosita bog’liq bo’lgan harbiy xizmatchi zodagonlarga, balki iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar va mintaqalarda – Bobiliyada, Zarechyeda, quldorlar, savdogarlar, ssudachilarning keng qatlamlariga muhtoj edi. Kichik Osiyo. To‘g‘ri, hukmron tabaqaning bu doiralari zimmasiga Ahamoniylar despotizmi og‘ir yuk bo‘lib, ular boy shaharlardan ham soliq, ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri talonchilik yo‘li bilan imkon qadar ko‘proq pul tortib olishga intilardi.
Yirik yer egalari va qul egalari, shuningdek, bir-biri bilan iqtisodiy bogʻliq boʻlmagan va oʻz iqtisodiy manfaatlariga ega boʻlgan chekka hududlardagi qabila zodagonlari Fors davlatini saqlab qolishdan unchalik ham manfaatdor emas edilar. Masalan, Misrga G‘arbiy Osiyo kerak emas edi: uning o‘z noni, xomashyosi, hunarmandchiligi yetarli edi. Kichik Osiyoning gʻarbiy qismi iqtisodiy jihatdan Bobil yoki Eronga qaraganda Gretsiya bilan ancha chambarchas bogʻlangan edi; Oʻzining tirikchilik iqtisodiyotiga ega boʻlgan Oʻrta Osiyo faqat harbiy kuch bilan Fors imperiyasi tarkibida saqlanib qolishi mumkin edi.
Ammo Ahamoniylarning ulkan zabt etishlarida muvaffaqiyat qozonishini ta’minlagan kuch Fors hukmronligining oxiriga kelib mavjud bo’lmadi. Dastlab, Fors qo’shini erkin jamoa a’zolaridan iborat edi. Biroq, xazina va qullarning Forsga kirib kelishi tez mulkiy va ijtimoiy tabaqalanishga, zodagonlarning haddan tashqari boyib ketishiga, qarz qulligiga tushib qolgan jamoa a’zolarining bir qismini halokatga olib keldi; vaqt oʻtishi bilan zodagonlardan tashkil topgan otliq qoʻshin bilan, asosan, boʻsh boʻlgan askarlardan jalb qilingan piyoda askar oʻrtasidagi nisbat otliqlar foydasiga oʻzgargan. Fors armiyasi allaqachon 5-asrda. asosan tobe xalqlarning majburan jalb qilingan kontingentlaridan iborat edi. Forslarning o’zlari, asosan, boylik va bosib olingan mamlakatlarni talon-taroj qilish bilan buzilgan qirol soqchilari va qo’mondonlik xodimlarini yollaganlar. Yollanma askarlar, ayniqsa yunonlar, tobora muhim rol o’ynay boshladilar. Fors fuqarolaridan tashkil topgan qo’shinlar soni kamayib, ularda harbiy ruh va tartib-intizomni saqlash tobora qiyinlashdi.
Yunon-Makedoniya yurishlari davrida Ahamoniylar kuchi jiddiy va doimiy qarshilik ko’rsata olmaydigan, oyoqlari loydan yasalgan ulkan kuch edi. Tashqi istilo faqat ichki parchalanishni ochib berdi va yakunladi.
Biroq, bu kuchning paydo bo’lishiga hissa qo’shgan omillar o’z faoliyatini davom ettirdi – va avvalgidan ham kattaroq kuch bilan, chunki imperiyaning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qismlarida, masalan, Bobil va Mesopotamiyada va qisman qul xo’jaliklariga ehtiyoj paydo bo’ldi. Suriya, qullar va harbiy o’ljalar uchun ko’paydi va shuning uchun qo’shni mamlakatlarni majburan bo’ysundirish va talon-taroj qilishda, davlatning chekka hududlarini kengaytirishda. Umuman Gʻarbiy Osiyoda tovar xoʻjaligi va pul munosabatlarining rivojlanishi qadimgi dunyoga qaraganda sekinroq kechganiga qaramay, bu jarayon bu yerda ham muqarrar ravishda sodir boʻlib, birinchi navbatda shaharlarning savdo va hunarmandchilik quldorlik markazlari sifatida oʻsishida namoyon boʻldi. .
Turli tarixiy sharoitlarda rivojlangan G‘arbiy Osiyo shaharlari ham ijtimoiy tuzilishi, ham huquq doirasi va “muxtoriyati” ko‘lami jihatidan juda xilma-xil edi. Alohida shaharlar va ibodatxona-shahar jamoalari bir-biridan ajratilgan, etnik va mafkuraviy to’siqlar bilan o’ralgan. Mesopotamiyada esa ular allaqachon Ossuriya va Yangi Bobil monarxiyalari doirasida ma’lum bir tizimga aylana boshladilar. Ammo ancha katta Ahamoniylar hokimiyatida bu tendentsiyalar sezilarli darajada rivojlanmadi – ehtimol hokimiyatdagi ustun mavqeni iqtisodiy jihatdan qoloq Fors zodagonlari egallaganligi sababli. Ahamoniylar ma’muriyati orasida hokimiyat tarkibidagi avtonom tuzilmalar uni zaiflashtiradi, deb hisoblaydigan nufuzli harakat mavjud edi. Bu borada Quddus misoli xarakterlidir. Shahar qurish uchun ruxsat va taqiqlar doimiy ravishda o’zgardi. Fors davlatida shaharsozlik yo’q edi. Mavjud ibodatxonalar va shaharlar ozmi-koʻpmi oʻz imtiyozlarini saqlab qoldi, lekin oʻzini oʻzi boshqaradigan yangi shaharlar yaratilmadi. Shu sababli Ahamoniylarning despotik hokimiyati keyingi iqtisodiy taraqqiyot yo’lidagi eng kuchli to’siq bo’ldi.
Shu bilan birga, G’arbiy Osiyoda, ayniqsa, uning yirik iqtisodiy markazlarida quldorlik ishlab chiqarish usulining rivojlanishi harbiy monarxiyani o’zini o’zi boshqaradigan quldorlik shaharlari tizimini birlashtirgan siyosiy tashkilot uchun bir qator shart-sharoitlarni yaratdi. Shunday qilib, Yunon-Makedoniya istilolari davrida paydo bo’lgan ellinistik davlatlar o’zlarining tarixdan oldingi tarixiga ega bo’lib, bu istilolardan ancha oldin boshlangan.