Ahamoniylarning Yunoniston bilan urushda mag’lubiyatga uchrashi oqibatlari
Forslarning Yunoniston bilan urushdagi muvaffaqiyatsizliklari Ahamoniylar davlatining ichki ahvoliga katta ta’sir ko’rsatdi. Eng yirik satrapiyalar – Bobil va Misrning Fors hukmronligini tashlash istagi yangi kuch bilan namoyon bo’ldi.
Marafonda yunonlar forslar ustidan g’alaba qozonganidan so’ng, Misrda qo’zg’olon ko’tarildi va bir necha yil o’tgach, Doro I vorisi Kserks tomonidan bostirildi. Doro davrida Bobilda qoʻzgʻolon koʻtarildi. Forsda hukmronlik qilgan, Ahamoniylar xonadoni bilan chambarchas bog’liq bo’lgan yetti zodagon oiladan birining vakili Bagabuhsha (Megabiz) tomonidan bostirilgan Kserks davrida (miloddan avvalgi 484 yil) Bobilda yangi qo’zg’olon haqida ma’lumotlar mavjud. Salamisda forslar mag’lubiyatga uchragach, yana bir Bobil qo’zg’oloni sodir bo’lgan bo’lishi mumkin.
Bobil o’zining iqtisodiy va siyosiy ahamiyatidan tashqari, diniy va madaniy markaz sifatida juda muhim rol o’ynagan. Bobil ziyoratgohlari, xususan, Marduk xudosining ibodatxonasi Bobil chegaralaridan uzoqda ham hurmatga sazovor bo’lgan va bosib olingan shahar va viloyatlar orasida uning alohida mavqeini yaratgan. Kserks Bobilning ahamiyatini bir marta va butunlay yo’q qilishga qaror qildi va qat’iy qadam tashladi: u Marduk haykalini olib tashladi, bu esa bu ma’baddagi asosiy diniy faoliyatni to’xtatishga olib keldi, uning atrofida norozi elementlar to’planishi mumkin edi. Miloddan avvalgi 479 yildan e. Kserks Bobil shohi unvonini to’xtatdi va shu bilan Bobilni oddiy satraplik mavqeiga tushirdi.
Mahalliy xudolar kultlariga qarshi qaratilgan, umumeronlik xudo Axuramazdaga sigʻinish bilan qarama-qarshi qoʻyilgan boshqa chora-tadbirlar ham diniy-siyosiy xarakterga ega edi. Persepolisda Fors davlatiga qarashli mamlakatlar roʻyxatidan soʻng Kserks nomiga yozilgan bitik topilgan: “Men shoh boʻlganimda, yuqorida sanab oʻtilgan davlatlar orasida isyon koʻtargan biri ham bor edi. Keyin Axuramazda menga yordam berdi. Axuramazdaning irodasi bilan men shunday mamlakatni mag‘lub etdim… Va bu mamlakatlar orasida ilgari devalar (yovuz ruhlar)ga sig‘inadigan biri ham bor edi – tahr., Axuramazdaning irodasi bilan men devalar ibodatxonasining poydevorini buzdim va buyurdim. : “Hech bir devaga sig’inmasin.” U erda devalar sajda qilgan joyda men Axuramazdaga va samoviy (?) Artaga sajda qildim va yana bir nohaqlik qildim.
Ko’rinib turibdiki, bu yozuv Kserksning alohida qabilalarning urug’ va ruhoniy aristokratiyasiga qarshi davlat birligini saqlash uchun kurashini aks ettirgan. Shuning uchun qabila xudolariga sig’inishning yo’q qilinishi diniy-islohotchi emas, balki siyosiy xususiyatga ega edi.
Kserks miloddan avvalgi 465 yilgacha hukmronlik qildi. e., u va uning katta o’g’li fitna saroy a’zolari tomonidan o’ldirilganda. Taxminan uch yil davom etgan boshqa o’g’illari o’rtasida sulolaviy kurash boshlandi. Da’vogarlardan biri Vishtaspa Markaziy Osiyo va Sharqiy Eronga tayangan bo’lishi mumkin; miloddan avvalgi 462 yilda e. u Baqtriyada vafot etdi va yunonlar tomonidan Uzoq qurolli (Makrocheir) laqabli Artakserks I (Eron Artaxshashshada) undan uzoqlashgan Misrdan tashqari butun hokimiyatni boshqara boshladi.
Misrdagi qo’zg’olon Afinaning faol qo’llab-quvvatlashi tufayli uzoq davom etdi va shu qadar kuchli ediki, bu Paprsmis jangida forslarning mag’lubiyatiga olib keldi. Qo’zg’olonchilar Memfis qal’asida forslarni qamal qilishga urinib ko’rishdi, ammo ular Deltaning g’arbiy qismiga itarib yuborishdi va u erda o’jarlik bilan turishda davom etishdi. Ularga avval Inar, keyin esa Amirtey boshchilik qildi. Oxir-oqibat, V asrning o’rtalarida, Inara va Amirteya o’g’illari qo’zg’olonchilarga rahbarlik qilganlarida, forslar Quyi Misrdagi yarim mustaqil mulklarga bo’lgan huquqlarini tan olishga majbur bo’ldilar. Shuni unutmasligimiz kerakki, Misr jangchilarining asosiy qismi Quyi Misrda joylashgan edi. Ularning soni nisbatan kam bo’lgan Yuqori Misr, har jihatdan forslarga bo’ysunib qolgan.
Ahamoniylar imperiyasida siyosiy kurashning kuchayishi
V asrning o’rtalariga kelib. Miloddan avvalgi e. Ahamoniylar yunonlar bilan urushda mag‘lubiyatga uchraganligini tan olishga majbur bo‘ldilar. Miloddan avvalgi 449 yildagi xulosaga ko’ra. e. Callian dunyosiga, forslar, yuqorida aytib o’tilganidek, drencKoro dengizi qirg’oqlarini yo’qotdilar. Yunonlar bilan urushdagi mag’lubiyat shtatdagi ichki vaziyatni murakkablashtirdi. Egey dengizidagi jangovar harakatlar to’xtatilishi bilan deyarli bir vaqtning o’zida Bagabuxsha Misrga joylashishga harakat qildi, bu Ahamoniylar kuchining pasayishining jiddiy alomati edi.
Doro davridan beri ichki nizolar odatda qirol o’limidan keyin sodir bo’lgan va alohida satraplar o’rtasidagi qurolli to’qnashuvlar shunchaki imkonsiz edi. Endi Doroning eng yaqin sherigining avlodi bo’lgan eng zodagon fors oilalaridan birining vakili shohga qarshi isyon ko’tardi. Oxir-oqibat qo’zg’olon bostirildi, Bagabuxsha vafot etdi va uning o’g’li, ismi bizgacha faqat yunoncha shaklda etib kelgan – Zopir – yunonlarga qochib ketdi. Ushbu Zopir haqidagi hikoyalar Gerodotning Ahamoniylar davlati haqidagi asosiy ma’lumot manbai ekanligi umumiy qabul qilinadi.
Lekin ayniqsa jiddiy tartibsizliklar va ichki tartibsizliklar miloddan avvalgi 424 yilda Artakserks I vafotidan keyin boshlandi. e. Undan keyin hukmronlik qilgan ikki podshoh zodagonlarga norozi bo’lib chiqdi va ular tomonidan bir yil ichida yo’q qilindi; keyin fors zodagonlari Doro II ismini olgan Vahukuni (yunoncha hoʻkiz) taxtga oʻtqazdilar.
Doro II hukmronligi davridagi barcha tashqi va ichki voqealar davlatning parchalanish jarayonining rivojlanganligidan dalolat beradi. Sudda cheksiz intrigalar mavjud bo’lib, ularda qirolicha Parysatis markaziy rol o’ynaydi. Ko’pincha qirolning qarindoshlari boshchiligidagi satrapiyalarda qo’zg’olonlarning butun zanjiri boshlandi. Lidiya satrapi Ahamoniylardan ajralib chiqdi. Doro II hukmronligining so’nggi yillarida Misr yana quladi, u erda bir necha o’n yillar davomida fir’avnlar davlati tiklandi.
Misr mustaqilligini tiklash
Doro II Misrda kamida 406-405 yillarga qadar tan olingan. Miloddan avvalgi e. Misrning Fors hukmronligidan ozod qilinishi qanday sodir bo’lganligi noma’lum, ammo ko’rsatilgan vaqtdan bir yoki ikki yil o’tgach, Misr fir’avni Amirteus mamlakatni boshqargan. Mamlakatning ozod etilishi, aftidan, ichki tartibning buzilishi bilan birga bo’lmadi.
Fors hukmronligi ag’darilganidan keyin har qanday uzoq vaqt hukmronlik qilgan birinchi fir’avn Axoris (392-379) edi. Demotik xronika, ularning talqinlari bilan folbinlarni o’z ichiga oladi (Iskandar Zulqarnayn tomonidan Misrni zabt etgandan keyingi davrga oid) Axorisni ibodatxonalarning xayrixohi deb ataydi. U, qoida tariqasida, “Midiyadan keyin” oldingi qisqa umr ko’rgan fir’avnlarni yomon ishlarda ayblaydi, ular uchun taxtdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, fuqarolik zodagonlari bilan bir butunni tashkil etgan hukmron ruhoniy zodagonlar o’z xohishlariga ko’ra qirollarni ag’darib, o’rnatdilar.
Achoris davrida afina sarkardasi Chabrias yordamida shimoli-sharqiy chegarani mustahkamlash bo’yicha katta ishlar olib borildi. Axoris Gretsiyaning Kirene mustamlakasi, Shimoliy Afrikadagi Barca, Kichik Osiyodagi Pisidiyalar va Kipr oroli bilan ittifoq tuzgan, fir’avn forslarga qarshi kurashda faol qo’llab-quvvatlagan. Finikiyada va Falastin qirg’oqlarida Achoris ta’siridan dalolat beruvchi moddiy yodgorliklar mavjud. Misr forslar bilan birinchi yirik to’qnashuvga – 385-382 yillardagi urushga muvaffaqiyatli dosh berdi.
Nektanebo I bilan (Misrlik Nekhtnebefda, 379-361) nafaqat yangi sulola – XXX, Misr tarixchisi Manetoning fikriga ko’ra, balki Keyinchalik Qirollik hokimiyatining so’nggi yuksalishi ham boshlanadi. Miloddan avvalgi 374 yilda yangi forslar bosqinchiligi. e. to’liq muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. Buning sababi nafaqat Fors qo’mondonining qat’iyatsizligi va o’sha paytda sodir bo’lgan Nil suvi toshqini, balki Pelusiy chegara qal’asini o’jar mudofaa qilish edi.
Nectanebo Men ruhoniyni har tomonlama mamnun qildim. Hukmronligining birinchi yilida u Saisdagi Neyt ma’badiga “Yunon dengizi” mamlakatlaridan olib kelingan va Naucratisda ishlab chiqarilgan oltin, kumush va boshqa narsalardan ushr berdi. Ushbu ehsonga bag’ishlangan yozuvda qirol nafaqat ma’badlarni qurish va ta’minlashga g’amxo’rlik qilayotgani, balki har bir ma’bad masalasida ruhoniylardan maslahat so’rab, ularning so’zlariga amal qilgani tasvirlangan. Nektaneboning qurilish faoliyati bugungi kungacha biz mamlakatning janubiy chekkasidan shimolgacha bo’lgan ma’bad binolarining xarobalari va parchalari bilan tasdiqlanadi. Biroq, u ruhoniylarning manfaatlarini ular uchun ma’qul bo’lgan darajada qo’llab-quvvatlamagan ko’rinadi, chunki demotik yilnomada fir’avn Misr va ibodatxonalar ustidan o’z hokimiyatini faqat kumush olish uchun ishlatganiga ishora qiladi.
Harbiy maqsadlarda kumush olish masalasi Nektanebo I ning o’g’li va vorisi Taxa (361-360) davrida ayniqsa dolzarb bo’lib qoldi. Yangi fir’avn Kichik Osiyo satraplari tomonida Fors davlatining ichki nizolariga aralashib, Suriyaga bostirib kirishni maqsad qilgan. U ulkan armiya to’pladi: 11 ming yunon yollanma askarlari, 80 ming mahalliy askar va ko’plab harbiy sudlar. Chet ellik jangchilarga pul to’lash uchun Taxuga pul kerak edi, ammo bu pul etarli emas edi.
Kemalarda xizmat ko’rsatish uchun ortig’i bilan yollangan odamlardan turli soliqlar va to’lovlar bilan kifoyalanmay, Soliq aholidan kelajakdagi soliqlarni natura shaklida hisobga olish uchun kumush va oltinni topshirishni talab qildi. Keyin qirol urush vaqti tufayli, agar u kumush va oltin bilan to’langan bo’lsa, ibodatxonalarga qirollik ta’minotini davom ettirishi mumkinligini e’lon qildi. Ammo ruhoniylar zarur miqdorda hissa qo’shganda, qirol o’z mablag’larining o’ndan biridan ko’prog’ini berishga qodir emasligini e’lon qildi, shuning uchun u ruhoniylarning o’ndan to’qqiz qismini davlatga qarz deb hisobladi va keyin qaytarilishi shart. g’alaba. Shunday qilib, fir’avn katta miqdordagi qimmatbaho metallarni oldi va yollanma askarlarga pul to’lash uchun pul zarb qilishni boshlashi mumkin edi.
Kumush va oltinni topshirish haqidagi qirol buyrug’i aholining noroziligiga sabab bo’ldi. Bu ruhoniylar va zodagonlarning yanada keskin reaktsiyasiga duch keldi, shuning uchun Farain va uning qo’shini Misrni tark etib, Finikiya va Suriya hududi orqali muvaffaqiyatli o’tganida, uning orqasida, Misrda qo’zg’olon ko’tarildi. Hukmdor tomonidan Misrda qolgan podshohning qarindoshi, Misrliklarga yurishda qo’mondonlik qilgan o’g’li Nextgorhebni fir’avn deb e’lon qildi. Tohu Fors shohi huzuriga qochishga majbur bo‘ldi.
Nektanebo II ning (359-341) qo’shilishi, odatda yunoncha Nextgorheb deb ataladi, Taxaning majburiyatlaridan voz kechish va ruhoniylarga yoqadigan buyruqlarga qaytishni anglatadi. Suriya kampaniyasi to’xtatildi. Yangi fir’avn ruhoniylikni mukofotlamoqchi bo’ldi. Hukmronligining ikkinchi yilida Nektanebo II birgina Memfisning muqaddas buqasi Apisini dafn etish uchun 40 kg dan ortiq oltin va 500 kg dan ortiq kumush hadya qilgan, boshqa son-sanoqsiz sovg‘alarni, jumladan 400 boshdan ortiq qoramol va 100 dan ortiq molni hisobga olmaganda. ming bosh parranda. Mamlakatning turli hududlarida Nektanebo II ibodatxonasi inshootlari qoldiqlari topilgan.
Soliq boshchiligidagi forslarga qarshi faol kurashdan voz kechgan Nektanebo II passiv ravishda fors hujumini kutdi. Miloddan avvalgi 350 yilda. e. Forslarning Misrga bostirib kirishi asosan tabiiy toʻsiqlar (forslar choʻl boʻylab sayr qilishdi, Nil suv toshqini yaqinlashib qoldi) tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Miloddan avvalgi 345 yilda. e. Fir’avn qo’zg’olonchi Finikiyaliklarni qo’llab-quvvatladi, ammo ish uning yunon yollanma askarlarini forslar tomoniga o’tkazish bilan yakunlandi. Miloddan avvalgi 343 yilga kelib. e.. dushman bilan hal qiluvchi jang paytida Nektanebo II hali ham katta armiyaga ega edi: 40 ming yunon va liviyalik yollanma askar, 60 ming misrlik askari va ko’p sonli daryo kemalari. Shuning uchun Fors shohi Artakserks III Misr ustidan qozongan g‘alabasi uchun o‘z kuchlarining son jihatdan ustunligi bilan emas, balki misrliklar va ularning yunon yollanma askarlari o‘rtasidagi kelishmovchilik va eng muhim chegara qal’alarining yunonlar tomonidan taslim bo‘lishi tufayli qarzdor edi. Vaziyatni umidsiz deb hisoblagan va mohiyatan forslarga bitta katta jang qilmasdan, Nektanebo Memfisni tark etdi. Misr yana forslar mulkiga aylandi.
Biroq, Misr ahamoniylarga ikkilamchi bo’ysunganidan keyin ham bosqinchilarga qarshi kurashni to’xtatmadi. Miloddan avvalgi 341-332 yillar oralig’ida. e. Misrning yana o’z fir’avni bor, ammo u misrlik bo’lmagan Xababash ismini olgan. Ammo uni hokimiyatga olib kelgan harakat haqida batafsilroq ma’lumotlar saqlanib qolmagan.