Anatomiyada organlar yoki ularning qismlarining kosmosdagi holatini aniqlashni aniqlaydigan o’zaro perpendikulyar tekisliklar uchun umumiy qabul qilingan belgilar qo’llaniladi. Bunday uchta tekislik mavjud: sagittal, frontal, gorizontal. Shuni esda tutish kerakki, bu samolyotlar inson tanasiga tegishli bo’lsa, biz uning vertikal holatini nazarda tutamiz (5-rasm). Sagittal tekislik vertikal tekislik sifatida tushuniladi , u orqali biz aqliy ravishda (va qo’zg’almas, masalan, muzlatilgan murdada) tanani strelka (sagitta) yo’nalishi bo’yicha old tomondan orqaga va bo’ylab kesib tashlaymiz. tanasi. Sagittal tekislik tananing o’rtasidan to’g’ri o’tib, uni ikkita simmetrik yarmiga, o’ng va chapga ajratadi va median (median) tekislik deb ataladi (medianus, lat. – o’rtada joylashgan). Parasagittal tekisliklar unga parallel ravishda o’tadi. Sagittal tekislikka ham vertikal, lekin to’g’ri burchak ostida joylashgan tekislik deyiladi frontal , peshonaga parallel (frons, frontis – peshona). U tanani old va orqa qismlarga ajratadi. Uchinchi, gorizontal , tekislik gorizontal ravishda, ya’ni sagittal va frontal tekisliklarga to’g’ri burchak ostida chiziladi. U tanani yuqori va pastki qismlarga ajratadi. Bu tekisliklardagi alohida nuqtalar yoki chiziqlar o’rnini belgilash quyidagicha qabul qilinadi: o’rta tekislikka yaqinroq joylashgan narsa medial, medialis (medianum, lotincha – o’rta) deb belgilanadi; median tekislikdan uzoqroqda joylashgan narsa lateral, lateralis (latus, tug’ilish, lateris – yon) sifatida belgilanadi. Antereroposterior yo’nalishda: tananing old yuzasiga yaqinroq – old, old , yoki ventral, ventralis (venter – qorin), orqa yuzaga yaqinroq deyiladi orqa, orqa , yoki dorsal, dorsalis (dorsum – orqa). Vertikal yo’nalishda: tananing yuqori uchiga yaqinroq – yuqori, yuqori , pastki uchiga yaqinroq – pastki, pastki . » Proksimal » va » distal » atamalari oyoq-qo’llarning qismlariga nisbatan qo’llaniladi . Proksimal (yaqin) tana yaqinidagi a’zoning kelib chiqishiga yaqinroq joylashgan qismlarni, distal (uzoq), aksincha, uzoqroqda joylashgan qismlarni belgilash uchun xizmat qiladi. Misol uchun, yuqori oyoq-qo’lda tirsak barmoqlarga nisbatan proksimal pozitsiyani egallaydi, ikkinchisi esa tirsakka nisbatan distal joyni egallaydi. «Tashqi», «externus » va «ichki», internus atamalari asosan tana bo’shlig’i va butun organlarga nisbatan pozitsiyani bildirish uchun ishlatiladi, «ko’proq ichkariga» yoki «ko’proq tashqi» yolg’on ma’nosida; «yuzaki», superficialis va «chuqur», profundus, mos ravishda, tana yoki organ yuzasidan «kamroq chuqurroq» yoki «chuqurroq» masofani bildiradi. Kattalikning umumiy atamalari: katta – magnus , kichik – parvus , kattaroq – katta , kichikroq – kichik . Oxirgi ikkita atama – katta va kichik – ikkita yaqin yoki o’xshash shakllanishning qiyosiy hajmini belgilash uchun ishlatiladi, masalan, humerus tuberculum (tubercle) majus va minus. Magnus (katta) atamasi kichikroq o’lchamdagi boshqa shunga o’xshash shakllanish mavjudligini ko’rsatmaydi. Masalan, nervus auricularis magnus – katta quloq nervi, magistralning qalinligidan kelib chiqqan holda nomlanadi, lekin kichik quloq nervi mavjud emas. Turli xil shakllanishlar shakli , ayniqsa bo’limda, bir qator nomlar berilgan, ularning ma’nosi ushbu tuzilmalar bilan bevosita tanishish bilan yaxshiroq bo’ladi. 1955 yilda Parijda bo’lib o’tgan VI Xalqaro anatomistlar kongressida Parij nomenklaturasi ( PNA ) deb nomlangan anatomik nomenklatura qabul qilindi. Ushbu nashrda anatomik atamalar so’nggi anatomik nomenklaturaga muvofiq taqdim etilgan, so’nggi xalqaro kongresslarda, shu jumladan 1975 yilda Tokioda bo’lib o’tgan X Xalqaro anatomik kongressda tuzatilgan va to’ldirilgan – «Xalqaro anatomiya nomenklaturasi», S. S. Mixaylov tomonidan tahrirlangan (M.: Dori) . Ilgari amalda bo’lgan Bazel nomenklaturasining PNAda emas, balki klinik adabiyotlarda qo’llanilgan ba’zi atamalari belgi ( BNA ) bilan berilgan . Bir qator atamalar qisqartirilgan shaklda berilgan : san’at. – articulatio (qo’shma); san’at. – articulatsiyalar (bo’g’inlar); lig. – ligamentum (ligament), ligg. – ligamentlar (ligamentlar); a.- arteriyalar (arteriyalar), aa.-arteriyalar (arteriyalar); v.-vena (tomir), vv.- venalar (tomirlar); n.-nervus (asab), nn.-nerv (asab); m.-musculus (mushak), mm.-musculi (mushaklar). Inson tanasidagi o’qlar va tekisliklarning diagrammasi: 1 – vertikal o’q; 2 – oldingi eksa; 3 – frontal tekislik (frontallardan biri); 4 – frontal tekislikda yotadigan gorizontal va vertikal chiziqlar; 5 – elka tanaga keltiriladi (adductio); 6 – tirsak qo’shimchasida egilgan chap qo’l (flexio); 7, 17 – ko’ndalang o’q (frontal tekislikdagi gorizontal o’qlardan biri); 8 – gorizontal tekislik (gorizontal tekisliklardan biri); o’qlar sagittal (olddan orqaga) va frontal (chapdan o’ngga va aksincha) yo’nalishlarni ko’rsatadi; 9 – qo’l pronatsiya holatida, bosh barmog’i tanaga qaragan (pronatio); 10 – pronatsiyadan supinatsiyaga o’tish holati, aylanish misoli (rotatio); 11 – IV va V barmoqlar egilgan (flexio); 12 – qo’l supinatsiya holatida, bosh barmog’i tashqariga qaragan (supinatio); 13 – bosh barmog’i o’g’irlangan (abductio); 14 – sagittal o’q; 15 – bilakning medial qirrasi; 16 – bilakning lateral qirrasi; 18 – o’ng qo’l tirsak bo’g’imida cho’zilgan (extensio); 19 – tanadan o’g’irlangan qo’l (abductio); 20 – sagittal tekislikdagi gorizontal va vertikal chiziqlar (o’qlar bilan ko’rsatilgan); 21 – parasagittal tekisliklardan biri; 22 – median (o’rta) tekislik, simmetriya tekisligi (sagittal tekisliklardan biri)
Источник: https://meduniver.com/Medical/Anatom/1.html MedUniver