III-I asrlarda Arabiston. Miloddan avvalgi e.
Butun ellinistik davrda Misr va Salavkiylar qirolligi tarixida ularning ushbu davlatlarning janubiy chegaralarida – Arabiston va Efiopiyada yashagan xalqlar bilan munosabatlari muhim rol o’ynagan. O’z navbatida ellinistik kuchlar arab va efiopiya qabilalari va qirolliklarining iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Shuning uchun ellinistik kuchlarning tanazzulga uchrashi va ularning Rim hukmronligiga bo’ysunishi Arabiston va Efiopiya tarixida o’z aksini topdi.
6-asrdan beri. Miloddan avvalgi e. Janubiy Arabistonning eski quldorlik davlatlari va ayniqsa Saba1 xalqaro savdoda muhim oʻrin tutadi. Tutariq Arabistonning o’zidan eksport qilingan. Bundan tashqari, janubiy arab savdogarlari keng ko’lamli vositachilik savdosini amalga oshirdilar: ularning qo’lidan Hindiston va Afrikaning Somali qirg’og’idan O’rta er dengizigacha yetkazilgan tutatqilar, ziravorlar va qimmatbaho toshlar o’tdi.
Arabistonning boyliklari ellinistik kuchlarning diqqatini doimo tortgan. Iskandar Zulqarnayn Arabiston yarim oroli atrofida bir qancha dengiz ekspeditsiyalarini tashkil qildi. Iskandarning vorislari Arabistonni o’z ta’siriga bo’ysundirish va Hindistonga boradigan savdo yo’llari ustidan nazorat o’rnatish g’oyasidan voz kechmadilar. Shunday qilib, Ptolemeylar Qizil dengiz sohillarini va Arab cho’lining shimoli-g’arbiy chekkalarini bir necha bor o’z ta’siriga, salavkiylar esa Fors ko’rfazini o’ziga bo’ysundirishga urindilar. Ushbu kuchlarning har biri arab savdosining asosiy oqimini o’z nazorati ostida bo’lgan yo’llar bo’ylab yo’naltirishga harakat qildi.
Bu vaqtga kelib janubiy arablar savdosi avjiga chiqdi. Arab savdogarlari O’rta er dengiziga kirib boradilar. Delosda Minean davlati savdogarlari tomonidan qilingan bag’ishlovlar saqlanib qolgan. Arabistonga katta miqdorda yunon tangalari keladi; Janubiy arab hukmdorlari uni qisman zarb qiladilar, qisman taqlid qilishadi: Afina tangalarining taqlidlari bor, keyinroq, aftidan, Ptolemeylar va Selevkiylar tangalari.
2-asrda Janubiy arab savdosi sharoitida sezilarli oʻzgarishlar roʻy berdi. Miloddan avvalgi e. Asr boshlarida Salavkiylar Misrni Janubiy Arabistondan butunlay uzib qoʻyishga muvaffaq boʻlishdi: 195-yilga kelib butun Suriya salavkiylar tomonidan bosib olindi va janubiy arab savdosining barcha yoʻllari ularning nazoratiga oʻtdi. Biroq, Salavkiylar monopoliyasi yarim asrdan sal ko’proq davom etdi. 2-asrning oʻrtalaridan boshlab. Parfiyaliklar salavkiylarga qarshi chiqib, tez orada ularni Mesopotamiyadan quvib chiqaradilar. Ptolemey VII (145-116) davrida Misrning sharqiy savdosi qayta tiklandi va quruqlik yo’llaridan uzilgan Ptolemeylar endi faqat dengizga e’tibor berishga majbur bo’ldilar. Qizil dengiz va Arab koʻrfazi boʻylab muntazam savdo aloqalari oʻrnatilgan. II asr oxirida ochilishi. Miloddan avvalgi e. Misrdan Hindistongacha boʻlgan dengiz yoʻli sabaiy savdogarlar monopoliyasini yanada buzdi. Sabaiylar savdosining pasayishi boshlanadi, ko’p sonli Saba aholisi mamlakat tashqarisiga chiqarib yuboriladi.
Bu aynan 2-asr oxirida Sabaiylar savdosining pasayishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Miloddan avvalgi e. Janubiy Arabistonda jiddiy siyosiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Taxminan 115-yilda Sabaiylar davlati oʻz faoliyatini toʻxtatdi va Janubiy Arabiston ustidan hokimiyat Arabistonning oʻta janubi-gʻarbiy qismida yashovchi Himiyarlar qoʻliga oʻtdi. Taxminan bir vaqtning o’zida Kataban shohligi o’z faoliyatini to’xtatdi. Himyar hukmdorlari o’zlarini “Saba va Raidan shohlari” deb atashadi. Ko’rinib turibdiki, aynan 2-1-asrlarda boshlangan gimyoriylar istilolari bog’langan. Miloddan avvalgi e. Janubiy Arabiston aholisining Afrikaga ommaviy emigratsiyasi. Arabistondan yangi kelganlarning mahalliy aholi bilan assimilyatsiya qilinishi Habash xalqining boshlanishi edi. Eramiz boshlarida bu yerda Oqsum davlati vujudga kelgan (bu haqda ilk bor eramizning 70-yillari atrofida manbalarda tilga olingan), keyinchalik Habashiston davlati shu yerda vujudga kelgan.
2-asr oxiridan boshlab. Miloddan avvalgi e., zaiflashgan ellinistik kuchlar faol qarshilik ko’rsata olmagach, ko’chmanchi arablarning Suriya va Mesopotamiyaning qishloq xo’jaligi rayonlariga bosimi kuchaydi. Karvon savdosini saqlab qolishdan manfaatdor boʻlgan janubiy arab davlatlari ham shimolga qarab, maʼlum hududlarni oʻz siyosiy taʼsiriga boʻysundirishga harakat qilmoqda. 1-asrga kelib Miloddan avvalgi e. Arabistonning shimoliy-gʻarbiy qismida Nabatiy qabilalari kuchli va mustaqil davlat tuzdilar. Nabatiy poytaxti Petra yirik savdo markaziga aylandi. Keyinchalik Madina shimolidagi hozirgi Hijoz hududidagi Dedan mintaqasida mustaqil Lihyon podsholigi vujudga keldi. Eng qadimgi lihyanit yozuvlari bizning eramizning boshlariga to’g’ri keladi. Lihyanit yozuvlari Mina alifbosi ta’sirida yozilgan, ammo klassik arab tiliga deyarli o’xshash tilda yozilgan. Aslida, bu arab tilining eng qadimgi yodgorliklari.
1-asrda Miloddan avvalgi e. Janubiy Arabistonning O’rta yer dengizi bilan savdosi qisman qisqaradi. 1-asrda Ptolemey hokimiyatining zaiflashishi. Miloddan avvalgi e. Misrning Arabiston va Hindiston bilan dengiz savdosining qisqarishiga olib keldi. Bu erda yangi uyg’onish miloddan avvalgi 30-yillarda Misr Rim viloyatiga aylantirilgandan keyingina sodir bo’ladi. e.
Quyi Mesopotamiyada 2-asrda paydo boʻlgan. Miloddan avvalgi e. Poytaxti Spasin Xaraksda joylashgan Xarakena shtati. Xarakena Mesopotamiyaning bir qismini (Frot daryosining Dajla bilan qoʻshilishigacha) va Fors koʻrfazining gʻarbiy sohilidagi ellin shaharlarini, shuningdek, baʼzi arab qabilalarini oʻziga boʻysundiradi. Bir vaqtlar Charakena hatto Bobilga va, ehtimol, Dajladagi Selevkiyaga egalik qilgan. Shunga qaramay, Xarakena tez orada Parfiyaga qaram bo’lib qoladi.
Spasinu Xaraks deyarli boshidan Janubiy Arabiston va Hindiston bilan yirik savdo markaziga aylandi. G‘arbiy Osiyoning turli burchaklaridan kelgan savdogarlar shaharga to‘planishadi. Harakena qirollarining nomlari juda xilma-xil tillar va kultlarning aralashmasini ko’rsatadi – Bobil, Fors, Elam, Arab va Ellinistik elementlar aniq ko’rinadi.
Meroit qirolligi
Misrning ellinizm davridagi tarixi Efiopiya tarixi bilan chambarchas bog’liq. Nilning birinchi kataraktasidan janubda joylashgan mintaqada poytaxti Napata shahrida to’rtinchi katarakta yaqinida joylashgan qirollik mavjud edi. 4-asr oxirida, Napata shohi Nastasen vafotidan so’ng, Efiopiyaning janubida, Meroe shahrida, Nilning beshinchi va oltinchi kataraktalari orasida yangi kuchli sulola o’rnatildi. Efiopiyaning siyosiy markazini Meroega ko’chirish vaqti va u bilan bog’liq voqealar manbalarning kamligi sababli noaniq bo’lib qolmoqda.
3—1-asrlarda meroit podsholigining ahamiyati ortdi. Biroq, bu qirollik markazlashgan despotizm emas edi: qirol Nil to’shagiga tutashgan vohalar, dashtlar va yarim cho’llarda yashovchi ko’plab qabilalarga bo’ysungan. Ularning har biriga podshoh yoki yo’lboshchi boshchilik qilgan, u o’z qabiladoshlarini ekspluatatsiya qilish va qo’shnilarga yirtqich reydlar natijasida urug’ zodagonlari bilan birga boyib ketgan. Poytaxt Meroega ko’chirilgandan so’ng, Napata shahri diniy markaz sifatidagi ahamiyatini saqlab qoldi. Bu erda qirollik qabrlari – piramidalar joylashgan bo’lib, bu erda qirollarning toj kiyish marosimi bo’lib o’tdi, ularning saylanishi ruhoniylar tomonidan tasdiqlangan. Taxminan 3-asrning o’rtalarida. Miloddan avvalgi e. Podshoh Ergamen (Irk-Amon) napatan ruhoniylarining siyosiy ta’siriga chek qo’ydi, ular ilgari orakulning obro’siga tayanib, o’zlari yoqtirmagan shohlarni taxtdan ag’darib, o’z vorislarini tayinladilar. Shu vaqtdan boshlab podshohning hokimiyati, shekilli, irsiy xususiyatga ega bo’ldi. Qirolning onasi, kandaka deb atalmish, mamlakatning siyosiy hayotida muhim rol o’ynagan, bu, shubhasiz, matriarxat qoldiqlari bilan bog’liq.
Meroit qirolligi aholisining asosiy mashg’uloti chorvachilik va ovchilik bo’lib qoldi, chunki Efiopiyada qishloq xo’jaligiga yaroqli erlar kam edi. Garchi ellinistik davrda quruqlikdan Qizil dengizgacha bo’lgan savdo yo’llari harakati tufayli shimoliy mamlakatlar bilan almashinuv sezilarli darajada qisqargan bo’lsa-da, shunga qaramay, karvonlar va daryo qayiqlari qullarni, fil suyagini, noyob o’rmonlarni, ekzotik hayvonlarning terilarini etkazib berishni davom ettirdilar. oltin, qimmatbaho toshlar, tutatqilar. Boshqa tomondan, shimoldan olib kelingan ko’plab buyumlar Meroit qirolligi nekropollarida topilgan.
Efiopiya qirollari siyosiy faoliyatning asosiy yo’nalishini janubga, atrofdagi hududlarni bosib olishga intilishlariga qaramay, ular Misrdagi voqealarni diqqat bilan kuzatishda davom etdilar. Misr va Meroit davlatlarining siyosiy ta’sir doiralari bir-biri bilan chambarchas bog’liq edi.’ Ptolemey IV va Meroe qiroli Ergamenes doimiy diplomatik aloqalarni saqlab turishganligi haqida ma’lumotlar mavjud. II-I asrlarda. Miloddan avvalgi e. Ptolemeylar hokimiyatining siyosiy qudratining pasayishi va Misrda ijtimoiy kurashning keskinlashuvi munosabati bilan Meroit qirolligi Misrning janubidagi xalq harakatlarini qo’llab-quvvatlab, Misr ishlariga aralasha boshlaydi.
Miloddan avvalgi 30-yillarda rimliklar. e. Misrni qo’lga kiritdi va Tebaid aholisi ularga qarshi qarshilik ko’rsatishga harakat qildi, kandaklar boshchiligidagi efiopiyalik qo’shinlar Misrga bostirib kirdi va Sienaga yetib keldi. Biroq, ular qaytarildi va misrliklar tinchlandi. Keyinchalik, rimliklarning o’zlari hujumga o’tdilar va ularning o’n minglik qo’shini 800 otliq bilan, prefekt Gay Petronius boshchiligida miloddan avvalgi 23 yilda. e. janubga uzoqlashib, Napatani egallab, uni vayron qildi. Masofa va aloqaning qiyinchiliklari rimliklarning u erda mustahkam o’rnashishiga to’sqinlik qildi va ular Efiopiyaning shimoliy qismini – Dodecachoine deb nomlangan hududni qo’shib olish bilan cheklanib, chekinishdi. Gierasikaminada Rim garnizoni joylashgan edi va bu erdan boshlab Rim imperiyasining eng janubiy chegarasi o’ta boshladi.
Bu voqealar Meroit qirolligining yanada yakkalanishiga yordam berdi. Shu bilan birga, janubdan qora etnik elementlarning kirib borishi kuchaydi, bu aholining antropologik qiyofasiga ham ta’sir qildi va Misr prototiplaridan tobora ko’proq chetga chiqadigan arxitektura va san’at yodgorliklari shakllarida sezilarli iz qoldirdi.