Semirib ketish muammosi qanchalik keng tarqalgan?
Semirib ketish – teri osti yog ‘va ichki organlarda yog’ning ortiqcha cho’kishi, bu organizm uchun salbiy oqibatlarga olib keladi va insonning hayot sifatini yomonlashtiradi.
Afsuski, ortiqcha vazn va semirishni haqiqiy yuqumli bo’lmagan epidemiya deb atash mumkin. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti (JSST) hisob-kitoblariga ko’ra, 2022 yilda 2,5 milliarddan ortiq kattalar ortiqcha vaznga ega, ulardan 890 millioni semirib ketgan.
Bolalar va o‘smirlar bo‘yicha statistik ma’lumotlar ham xavotirli: 5 yoshgacha bo‘lgan 37 million bola va 5 yoshdan 19 yoshgacha bo‘lgan 390 million bola va o‘smir ortiqcha vaznga ega bo‘lgan, ulardan 160 millioni semirib ketgan.
2023 yilgi ma’lumotlarga ko’ra, Rossiyada bolalar va o’smirlarning deyarli 2 foizi semirib ketgan.
Semirib ketish bolalar va o’smirlarga qanday ta’sir qiladi
Ko’pchilik semirishni faqat estetik muammo deb o’ylaydi. Aslida, bu holat rivojlanish xavfini oshiradi :
- yurak va qon tomirlari kasalliklari, shu jumladan arterial gipertenziya;
- insulin qarshiligi va 2-toifa qandli diabet;
- alkogolsiz yog’li jigar kasalligi va boshqa ko’plab kasalliklar.
Semirib ketishning asoratlari ham quyidagilarni o’z ichiga oladi :
- jinsiy rivojlanishning kechikishi yoki jinsiy rivojlanishning tezlashishi;
- uyqu buzilishi, horlama, uyqu apnesi;
- mushak-skelet tizimining buzilishi;
- ruhiy kasalliklar – depressiya, tashvish buzilishi;
- dermatologik muammolar – bezi bezi toshmasi, tananing burmalarida terining giperpigmentatsiyasi, ayollarda ortiqcha erkak naqshli soch o’sishi, cho’zish belgilari.
Semirib ketishning oqibatlari faqat sog’liq muammolari bilan cheklanmaydi. Ortiqcha vazn maktabda yomon ishlashga, kamsitishlarga va hatto tengdoshlar tomonidan zo’ravonlikka olib kelishi mumkin. Ortiqcha vaznli yoki semirib ketgan bola o’zini o’zi ichiga olishi, muammolarini yeb qo’yishi yoki maktabga borishni butunlay to’xtatishi mumkin.
Nihoyat, ortiqcha vaznga ega bo’lgan bolalar balog’at yoshiga qadar ortiqcha vaznli bo’lib qolishlari va semiz kattalarga aylanishlari odatiy holdir.
Nima uchun semirish paydo bo’ladi?
Uchrashuvlarda biz ko’pincha bemorlardan gormonlar yoki biron bir nosog’lom oziq-ovqat ortiqcha vazn uchun aybdor ekanligini eshitamiz.
Darhaqiqat, semirishning asosiy sababi oziq-ovqatdan ortiqcha kaloriya iste’mol qilishdir. Semirib ketgan bemorlarning faqat kichik bir qismi vazn ortishiga olib keladigan genetik mutatsiyalarga ega.
Biroq, semizlikni rivojlanish ehtimolini oshiradigan ko’plab xavf omillari mavjud.
Ijtimoiy omillar
Bolalar va o‘smirlar ta’sir qiladigan yuqori kaloriyali oziq-ovqat mahsulotlarining keng reklamasi ularni iste’mol qilishga undaydi. Bundan tashqari, bunday mahsulotlar ko’pincha meva, sabzavot, go’sht va muvozanatli dietaning boshqa tarkibiy qismlaridan arzonroqdir. Bu yuqori kaloriyali oziq-ovqatlarni byudjetli oilalar uchun arzonroq qiladi.
Atrof-muhit omillari
Maktabda va do’stlari bilan bolalar ko’pincha shirin ichimliklar ichishadi va shirinliklar iste’mol qilishadi, shu bilan birga tolali ovqatlardan voz kechishadi, bularning barchasi vaznga salbiy ta’sir qiladi. Fast-fud restoranlarining uyga yaqinligi tez-tez tez ovqatlanish va semirishga yordam berishi mumkin. Sport maydonchalari va bog’larga kirishning etishmasligi jismoniy faollik imkoniyatlarini cheklaydi, bu ham semirish xavfini oshiradi.
Oilaviy turmush tarzi va ovqatlanish uslublari
Bolaning odatlari ota-onasining odatlari ta’sirida shakllanadi. Agar oilada yuqori kaloriyali ovqatlar va shirin ichimliklar iste’mol qilish, ko’pincha gazak qilish va harakatsiz turmush tarzini olib borish odat tusiga kirsa, bola xuddi shu qoidalarga amal qiladi.
Kuniga 2 soatdan ortiq ekranda ishlash bolalarda ortiqcha vazn va semirib ketish xavfining oshishi bilan bog’liqligi aniqlandi . Bundan tashqari, 8 yoshgacha bo’lgan bolalarda tamaki tutuniga ta’sir qilish yuqori tana massasi indeksi bilan bog’liq.
Uyquning buzilishi va oiladagi noqulay muhit bilan bog’liq psixo-emotsional stress ham bolaning ovqatlanish odatlari va vazniga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Individual omillar
Genetik moyillik semirishning asosiy xavflaridan biridir. Xavf homiladorlik davrida ortiqcha vazn ortishi va onaning chekishi, shuningdek, homiladorlik diabeti bilan bog’liq.
Semirib ketish xavfi ostida bo’lgan bolalar tug’ilish paytida 2500 dan kam yoki 4000 grammdan ortiq bo’lgan bolalardir . Emizishni erta to’xtatish va chaqaloqlik va erta bolalik davrida tez kilogramm ortishi semirish ehtimolini oshiradi.
Semirib ketish xavfi turli endokrin kasalliklar, autizm, rivojlanish buzilishlari, diqqat etishmasligi giperaktivligi buzilishi (DEHB) va ba’zi dorilar bilan ortadi.
Semizlik qanday aniqlanadi?
Semirib ketish tashxisini qo’yish uchun siz bo’yingiz va vazningiz asosida tana massasi indeksini (BMI) hisoblashingiz kerak. BMI quyidagicha hisoblab chiqiladi: siz bolaning vaznini kilogrammda ikki marta bo’yi metrga bo’lishingiz kerak.
Misol: Mashaning vazni 45 kg, bo’yi esa 165 santimetr. Mashaning BMI 45 kg: 1,65 m: 1,65 m = 16,5.
5 yoshdan 19 yoshgacha bo’lgan bolalar va o’smirlarda semizlik BMI me’yordan 2 standart og’ish (SDS) yoki undan yuqori bo’lsa, tashxis qilinadi. Ortiqcha vazn BMI me’yordan 1-2 SDS ga oshib ketganda tashxis qilinadi. Oddiy vazn bir SDS ichidagi BMIga to’g’ri keladi.
5 yoshgacha bo’lgan bolalarda vazn balandligi, yoshi va jinsiga qarab baholanadi.
Qoidalarga istisnolar mavjud. Masalan, yalang’och ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan aniq mushak massasi bo’lgan o’smir sportchi uchrashuvga kelishi mumkin. Og’irlikning normadan chetga chiqishiga qaramasdan, bunday holatlar har doim ham semirish yoki ortiqcha vaznga taalluqli emas.
Bolada ortiqcha vazn bilan nima qilish kerak
Qattiq dietalar va ba’zi oziq-ovqatlarni dietadan chiqarib tashlash qisqa muddatda vaznni kamaytirishi mumkin, ammo qaytalanish va kilogramm ortishi ehtimolini oshiradi.
Uzoq muddatli natijalarga erishish uchun taqiqlar va cheklovlar o’rniga, bolaning turmush tarzini – birinchi navbatda, uning ovqatlanish odatlari va jismoniy faollik darajasini o’zgartirish yaxshiroqdir.
Agar bolada asoratlar bilan kechadigan og’ir semirish bo’lsa, shifokor dori terapiyasini buyurishi mumkin. Biroq, dori-darmonlar sog’lom turmush tarziga rioya qilish zaruratini almashtirmaydi.
Bolaning dietasi barcha oziq moddalarda muvozanatli bo’lishi kerak: oqsillar, yog’lar, uglevodlar, vitaminlar va mikroelementlar. Ratsionning kaloriya tarkibi yoshga mos kelishi kerak. Shuningdek, bolaning ta’mga bo’lgan afzalliklari haqida unutmaslik kerak.
Og’irlikni samarali tuzatish uchun zarur shartlar:
- haftasiga 50 ml dan ko’p bo’lmagan shirin ichimliklar iching – bularga nafaqat do’konda sotib olingan sharbatlar va gazlangan ichimliklar, balki kompotlar, mevali ichimliklar, yangi sharbatlar va shirin choy ham kiradi;
- dietaga rioya qiling – taxminan bir vaqtning o’zida ovqatlaning va ovqatni o’tkazib yubormang, chunki bu keyinchalik ortiqcha ovlashga olib kelishi mumkin;
- sekin ovqatlaning, har bir bo’lakni yaxshilab chaynang;
- «plastinka» tamoyiliga rioya qiling: ovqatlanayotganda plastinkaning yarmi meva yoki sabzavot bo’lishi kerak, chorak qismi garnitür bo’lishi kerak, qolgan chorak go’sht, baliq yoki boshqa oqsil manbai bo’lishi kerak;
- ovqat paytida televizor, smartfon, planshet va boshqa gadjetlardan voz keching.
6 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan bolalar kuniga kamida 60 daqiqa jismoniy faoliyat bilan shug’ullanishlari kerak . Bu mashaqqatli mashg’ulot bo’lishi shart emas, toza havoda bir soat faol yurish kifoya.