Yangi tug’ilgan chaqaloq jilmayishi yoki yig’lashi mumkin , lekin u hali rahm-shafqat yoki xursandchilik bilan tanish emas.
Keling, bolaning tashqi ko’rinishiga va yangi his-tuyg’ularning rivojlanishiga nima ta’sir qilishini aniqlaylik.
Birinchi his-tuyg’ular
Tug’ilgandan boshlab, bola uchta asosiy his-tuyg’ularni boshdan kechiradi :
- g’azab;
- quvonch;
- qo’rquv.
Bu his-tuyg’ular yuz ifodalari va tana harakatlarida namoyon bo’ladi: bola jilmayishi, yig’lashi, qichqirishi va oyoqlarini silkitishi mumkin. Shu bilan birga, u nimani his qilayotganini hali to’liq anglamaydi.
Boladagi asosiy his-tuyg’ularning ma’nosi vaqt o’tishi bilan o’zgaradi.
Hayotning birinchi oyida chaqaloq to’liq jismoniy qulaylik holatida bo’lganida quvonadi va tabassum qiladi. U ovqatlanadi, quruq taglikda yotadi va hech narsa og’rimaydi – bu quvonch uchun sabab emasmi?
1-1,5 oydan boshlab, quvonch yanada ijtimoiy bo’ladi: bola onaning ovoziga javoban tabassum qiladi. Hayotning 3 oyligida bu kuchayadi. Chaqaloq onasini yoki boshqa muhim kattalarni ko’rganida, u nafaqat tabassum qilishni, balki qo’llarini va oyoqlarini silkitib, yurishni ham boshlaydi.
Keyin nima
Hayotning ikkinchi yarmida chaqaloq ajralish xavotirini rivojlantiradi. Ona yoki boshqa muhim shaxs o’z ko’rish maydonini tark etganda, bola ular mavjud bo’lishni to’xtatgan deb o’ylaydi – shuning uchun tashvish va yig’lash.
Bu tuyg’u odatda ikki yoshga to’lganida , bola xotirasini rivojlantirganda yo’qoladi. U tushunadiki, uning ko’rish maydonidan g’oyib bo’lgan ota-onasi abadiy yo’qolib ketmaydi, balki har safar bir muncha vaqt o’tgach qaytib keladi.
Taxminan 15 oyligida bolada empatiya va o’z-o’zini anglash bilan bog’liq his-tuyg’ularning asoslari rivojlana boshlaydi. Masalan, birovning yig‘laganini ko‘rsa xafa bo‘ladi, biror narsa uchun maqtovga sazovor bo‘lsa, g‘ururlanadi.
Bir yarim yoshdan boshlab chaqaloq o’zini ko’proq mustaqil his qila boshlaydi. U sayr qilish uchun o’yinchoq, tushlik uchun menyu va boshqa narsalarni tanlashni xohlaydi. Sevimli so’zlar «yo’q» va «meniki».
Afsuski, bolalarning avtonomiyasini qo’llab-quvvatlash har doim ham mumkin emas – ota-onalar bilan muqarrar nizolar bolada g’azab, norozilik, g’azab va g’azabni keltirib chiqaradi. Bolaga bu his-tuyg’ularni engish hali ham qiyin, shuning uchun u ko’pincha ularni zo’ravonlik bilan ifodalaydi – u qichqirishi, tepishi va tishlashi mumkin.
Bolalarda psixopatiya qanday namoyon bo’ladi?
Ammo yaxshi yangilik bor: bu yoshdagi bolaning his-tuyg’ulari nisbatan qisqa muddatli . Ba’zan atigi 5 daqiqa do’kon qavatidagi isteriyani ko’rgan qush haqidagi quvonchli hikoyadan ajratib turadi.
Taxminan 3-4 yoshga kelib, bola o’z his-tuyg’ularini yaxshiroq tushunadi va ularni boshqarishni o’rganadi. Tuyg’ular ko’proq ongli bo’ladi: bola uni xafa qiladigan yoki yoqtiradigan narsalarni tushuntira oladi, garchi u ko’pincha o’z-o’zidan reaksiyaga kirishsa ham.
Shu bilan birga, aybdorlik va uyat kabi murakkab tuyg’ular paydo bo’ladi . Bola ijtimoiy me’yorlardan xabardor bo’lib, ularga javob bera boshlaydi: u qoidani buzgan yoki kimnidir tushkunlikka tushirgan bo’lsa, u xafa bo’ladi.
Maktabgacha va boshlang’ich maktabda
5 yoshida bola endi nafaqat quvonch, qayg’u va g’azab tuyg’ularini boshdan kechirishi mumkin, balki ularni haqiqiy hayotda yoki fotosuratlarda boshqa odamlarda ham taniy oladi.
Maktabgacha tarbiyachi allaqachon o’z his-tuyg’ularini 2-3 yoshli bolaga qaraganda yaxshiroq boshqaradi.
U g’azabini harakatlar bilan emas, balki so’zlar bilan ifodalashi, ko’z yoshlarini ushlab turishi yoki kattalarga nima uchun xafa bo’lganini tushuntirishi mumkin. Bola hatto ba’zi his-tuyg’ularni yashirishga harakat qiladi, masalan, xato tufayli xijolat.
6-8 yoshli bola ota-onasidan mustaqil bo’lib, tengdoshlari bilan do’stlik va muloqotga ko’proq e’tibor beradi.
Boshlang’ich maktabdagi bola allaqachon ijtimoiy me’yorlarni juda yaxshi tushunadi va vaziyatga qarab o’z his-tuyg’ularini qanday ifodalashni biladi. Shuningdek, u o’xshash his-tuyg’ularni: quvonch va mag’rurlik, qayg’u va umidsizlikni yaxshi ajrata oladi.
O’smirlik hissiyotlari
Bola o’z his-tuyg’ularini tartibga solish va xabardor bo’lishni o’rgangandan so’ng, o’smirlik boshlanadi – hissiy rivojlanish nuqtai nazaridan eng qiyin davrlardan biri.
O’smirning his-tuyg’ulari yanada shiddatli va ba’zida oldindan aytib bo’lmaydigan bo’lib qoladi: quvonch va eyforiya birdan tirnash xususiyati va befarqlik davrlariga o’tishi mumkin.
O’smirlar o’zlarini kashf qilar ekan, ular o’zlarining qadriyatlari, qiziqishlari va maqsadlari haqida chuqurroq o’ylay boshlaydilar. Bu jarayon ko’pincha o’z-o’zidan shubhalanish, tashvish va noto’g’ri tushunish yoki rad etish qo’rquvi bilan birga keladi.
Tengdoshlarning fikri katta ahamiyatga ega bo’ladi – bu ota-onalarning bahosidan ham muhimroq bo’ladi. Tengdoshlarning roziligi ijobiy his-tuyg’ularni sezilarli darajada oshirishi mumkin, norozilik esa salbiy his-tuyg’ularni kuchaytirishi mumkin.
Bundan tashqari, o’smirlarda ijtimoiy adolat tuyg’usi kuchayadi. Agar ular o’zlariga va boshqalarga nisbatan adolatsizlikni sezsalar, o’zlarining noroziliklarini faol ravishda ifoda etishlari mumkin. Ba’zan bu ota-onalarning noroziligiga sabab bo’lgan isyon yoki norozilik orqali ifodalanadi.
O’smirlik davrining oxiriga kelib, kattalar xatti-harakatlariga yaqinroq bo’lgan muvozanatli hissiy reaktsiyalar shakllanadi. Biroq, hissiy beqarorlik hali ham o’zini namoyon qilishi mumkin, ayniqsa stressli vaziyatlarda.
Tuyg’ularning rivojlanishiga nima ta’sir qiladi
Tadqiqotchilarning fikricha , bolaning hissiy rivojlanishi jarayoni uning temperamentiga ham, tashqi dunyo va uning atrofidagi odamlar bilan o’zaro munosabat tajribasiga bog’liq.
Temperament
Temperament tug’ma xususiyat bo’lib, bolaning dunyoga qanday munosabatda bo’lishini keng belgilaydi.
Temperament qisman hissiyotlarning intensivligiga, sezgirlik chegaralariga, moslashuvchanlikka va bolaning hissiy rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan boshqa parametrlarga ta’sir qiladi.
Yosh bolalar uchun tadqiqotchilar temperamentning uchta toifasini ajratadilar:
- oson/moslashuvchan – bu xotirjam xarakterga ega bo’lgan va o’zgarishlarga osongina moslashadigan do’stona va moslashuvchan bolalar;
- faol/bezori – bu zo’ravon hissiy reaktsiyalarga ega bo’lgan, osonlikcha g’azablangan bolalar;
- ehtiyotkor – bu uyatchan bolalar, ular hamma narsadan ehtiyot bo’lishadi.
Tajriba
Tengdoshlar, ota-onalar va boshqa kattalar bilan muloqot bolaning hissiy rivojlanishiga katta hissa qo’shadi.
Bu bolalarda empatiya, tushunish va hissiyotlarni boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Muloqot jarayonida bola o’z his-tuyg’ularini adekvat ravishda tanib olishni va ifodalashni, shuningdek, boshqa odamlarning hissiy holatini hisobga olishni o’rganadi.
Bolalarning his-tuyg’ulari ham o’yin va tasavvur orqali rivojlanadi. O’yin orqali bolalar xavfsiz muhitda turli his-tuyg’ularni boshdan kechirishlari va ishlashlari mumkin.
Ota-onalar uchun maslahatlar
Ilgari, chaqaloqning hissiy ehtiyojlariga haddan tashqari sezgirlik uni buzishi mumkinligiga ishonishgan. Ota-onalarga maslahat berildi:
- Bolaning yig’lashiga kamroq munosabatda bo’ling;
- uni tez-tez ko’tarmang;
- bolaning hayotiga jadvalni iloji boricha tezroq kiriting, masalan, yangi tug’ilgan chaqaloqni talab bo’yicha emas, balki soatlab ovqatlantirish.
Kichkintoyda stressning dastlabki belgilarini aniqlashni o’rganish va manbani yo’q qilish va/yoki chaqaloqqa qulaylik yaratish uchun harakat qilish yaxshidir . Misol uchun, agar chaqaloq shovqinli oilaviy yig’ilishdan keyin haddan tashqari qo’zg’alish tufayli yig’lasa, ota-onalar chaqaloqni tinch xonaga ko’chirishlari mumkin.
Katta yoshdagi ota-onalarning yordami ham muhimdir. Olimlar bolaga hissiyotlar va stressni engishga o’rgatadigan bir nechta strategiyalarni aniqladilar.
Muhim:
- bolaning his-tuyg’ularini tan olish va ularga hodisaga odatiy munosabat sifatida munosabatda bo’lish;
- agar kerak bo’lsa, bolani taskinlash;
- iloji bo’lsa, unga stress manbai bilan kurashishga yordam bering.
Agar bola do’stona, lekin katta va haddan tashqari ishtiyoqli it yaqinlashganda qo’rquvni namoyon qilsa, qo’llab-quvvatlovchi ota-ona: «Bu it qo’rqinchli ko’rinadi, lekin u sizni ko’rganidan xursand», deb aytishi mumkin. Hatto it egasidan uy hayvonini ushlab turishini so’rashingiz mumkin va agar u rozi bo’lsa, itga birga yaqinlashing.
Bolaning his-tuyg’ularini masxara qilmang, e’tiborsiz qoldirmang yoki qadrsizlantirmang. «Nega juda kichkinasan, itni erkala» – bu har qanday yoshda ishlatmaslik yaxshiroq bo’lgan iboraga misol.
Natija qanday?
Asosiy quvonch va g’azabdan tortib, ajralish tashvishi, hamdardlik, uyat va boshqa ko’plab his-tuyg’ular – bu bolaning hissiy rivojlanish jarayonida taxminan o’tadigan yo’lidir.
Ota-onalar bu yo’lda farzandi bilan birga bo’lishlari, uning his-tuyg’ularini qabul qilishlari va ularni qo’llab-quvvatlashlari muhimdir.