Miloddan avvalgi 2-ming yillikda Elamning ichki tuzilishi. e.
Bu davrda Elam yana katta rol o’ynay boshladi. Urning III sulolasi davrida ham Elam Ur bosib olgan boshqa hududlar kabi Shumer-Akkad davlati tarkibiga kiritilmagan; Elamning turli shahar va tumanlarida mahalliy hukmdorlar hukmronlik qilishda davom etdilar. Elamliklar ham qatnashgan III Ur sulolasi davlati vayron boʻlgach, Elam yana mustaqillikka erishdi.
Bobilda bo’lgani kabi, Elamda ham bu davrda shaxsiy fermer xo’jaliklari va xususiy qullikning o’sishi kuchaydi, buni bizga juda ko’p miqdorda etib kelgan huquqiy hujjatlar tasdiqlaydi.
Elam huquqi Bobil huquqiga xos bo’lmagan jazolarning og’irligi bilan ajralib turadi, bu boshqa jihatlarda Elam qonuniga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Quldorlik jamiyatining rivojlanishi va eng kambag’al erkin ommaning vayron bo’lishi jarayonlari Mesopotamiyada bo’lgani kabi Elamda ham sodir bo’ldi, buni miloddan avvalgi 2-ming yillikning birinchi yarmida ham ko’rsatadi. e. janubiy Mesopotamiyada qishloq xoʻjaligida yollanma ishchilar — elamliklar boʻlgan. Qishloq jamoalarida sezilarli tabaqalanishga qaramay, Elamda va undan keyingi davrda – miloddan avvalgi 1-ming yillikgacha. Miloddan avvalgi – kuchli armiya bor edi, ehtimol militsiyalardan iborat. Buni Elamning tog’li hududlarida harbiy demokratiya tartiblari uzoqroq saqlanib qolganligi va sinfiy tabaqalanish jarayoni mahalliy erkin aholiga kamroq ta’sir qilganligi bilan izohlash mumkin.
Alohida hududlarni podshohlar yoki “otalar” (adda) boshqargan va hokimiyat urug’ doirasida meros bo’lib o’tgan bo’lsa-da, u otadan o’g’ilga emas, balki amakidan jiyanga (singilning o’g’li), ya’ni onalik nasliga o’tgan. ; «singilning o’g’li» iborasi odatda «avlod», «ma’lum bir urug’ning a’zosi» degan ma’noni anglatadi. Elam hududlari (ehtimol, dastlabki qabilalarning hududlariga to’g’ri keladi) «buyuk elchi» (shumer tilida – sukkalmah) unvoniga ega bo’lgan oliy rahbarning umumiy gegemoniyasi ostida edi. Mintaqalar hukmdorlari, asosan, «buyuk elchi» bilan chambarchas bog’liq edilar va uning vafotidan keyin ulardan biri (ehtimol, ixtiyoriy ravishda) uning o’rnini egalladi, boshqalari esa, aftidan, ma’lum bir ierarxik tartibda o’z joylarini o’zgartirdilar. buyurtma.
Bunday davlat tuzilmasi mavjudligidan xulosa qilish mumkinki, Elamda sinfiy jamiyat tartiblarining shubhasiz hukmronligi sharoitida, aftidan, haligacha urug’-qabila munosabatlarining va hatto ona urug’ining sezilarli qoldiqlari mavjud edi. (Asosan togʻli hududlarda boʻlsa kerak; bu davrda Elamda hukmdor sulola oʻsha yerdan kelgan deb taxmin qilinadi). Umuman olganda, mamlakatdagi hukmronlik qabila kelib chiqishi eng yirik zodagonlariga tegishli bo’lib, ularning vakillari alohida hududlarning hukmdorlari edi.
Bu viloyat hukmdorlari ancha mustaqil edilar; ular, masalan, o’z xavf-xatarlari ostida urushlar olib borishlari mumkin edi. Mintaqaning bunday hukmdori, xususan, 19-asrda Larsani taxtga o’tkazishga muvaffaq bo’lgan Bobil bilan chegaradosh Emutbal (Yamutpala) yarim amorit mintaqasining addasi Kuturmapuk edi. Miloddan avvalgi e. uning o’g’illari (ulardan biri yuqorida tilga olingan Rimsin edi). Elamning Eshnunnu davlatiga ham baʼzan kuchli taʼsiri boʻlgan; Bir necha marta elam qo’shinlari Bobilga bostirib kirgan.
Elamni mustahkamlash.
Elamlarni Emutbaldan siqib chiqarishga muvaffaq bo’lgan Hammurapining yuksalishi Elamni sezilarli darajada zaiflashtirdi va uni Bobil shohiga qaram qilib qo’ygan bo’lishi mumkin. Keyinchalik, Elam mustaqilligini tiklagan sulola (asli kassitlar deb hisoblangan) va undan keyingi qirollar Elam davlatining kuchini tikladilar, o’sha paytda ham, avvalgidek, kelajakdagi Persis (zamonaviy) ning bir qismini ham o’z ichiga olgan. Eron janubidagi Fars). Elamlarning Bobilga qarshi yurishlari yana boshlandi. Keyinchalik bu yurishlar 13-asrning ikkinchi yarmida davom etdi. Miloddan avvalgi e.
Yangi elam sulolasi, aftidan, bu vaqtda mahalliy zodagonlarning separatizmini yo’q qilishga va markaziy hokimiyatni mustahkamlashga muvaffaq bo’ldi. 12-asr boshidan. Miloddan avvalgi e. elamit istilolarining yangi seriyasi boshlanadi. Elamiylar Diyala daryosi boʻyida, jumladan Eshnunnu shahrini ham qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldilar. Mesopotamiyadan Eronning baland togʻlariga boradigan karvon yoʻllari shu hudud orqali oʻtgan. Elamliklar hatto Sippar, Bobil va Nippur shaharlari bilan birga Bobilning shimoliy qismini ham vaqtincha bosib olishga muvaffaq bo’ldilar. Bu Elam g’alabalari Bobildagi Kassit hokimiyatining qulashiga yordam berdi.
Elam davlati shoh Shilhakinsushinak davrida eng yuqori rivojlanishga erishdi, u elam mulklarini, ayniqsa Zagra tog’lari va ularning sharqida sezilarli darajada kengaytirdi. U Ossuriyaga bostirib kirishga muvaffaq bo’ldi va u erda Janubiy Ossuriyaning Ekallate shahrini egalladi.
Miloddan avvalgi 2-ming yillik oxirida Bobil jamiyati.
Bu orada Bobilda IV Bobil sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi bilan qisqa muddatli yuksalish boshlandi. Bu sulolaning shohlarining eng muhimi Navuxadnazar I edi (Nabukudurriusur, taxminan 1146-1123). U Ossuriya bilan jang qildi, muvaffaqiyatga erishmadi va Evlea daryosidagi jangda Elam kuchini sindirishga muvaffaq bo’ldi. Navuxadnazar I shohligi Mesopotamiyadan tashqari, Diyala daryosi vodiysi va uning irmoqlarining katta qismini qamrab olgan va Ossuriyaga yaqinlashib, Fors ko’rfaziga qadar cho’zilgan.
Navuxadnazar I ning Evleya jangida Bobil jang aravalariga qo’mondonlik qilgan bir kassit qabila boshlig’iga sovg’a qilganligi bu davrdagi Bobil haqida tasavvurga ega bo’lgan eng muhim manbadir. Undan bilib olamizki, Bobil aholisi ko’p sonli soliq va bojlarga tobe bo’lgan.
Bularga qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va chorva mollaridan ham podshoh foydasiga, ham viloyat gubernatori foydasiga, shuningdek, otliq qoʻshinlar boʻlgan davrda (kassitlar davrining yangiligi boʻlsa kerak), keyin yoʻl boʻylab xizmat koʻrsatish uchun turli xil tabiiy yigʻimlar ham bor edi. va ko’prik vazifalari. Boshqa manbalardan biz sug’orish tizimini saqlash vazifalari haqida ham bilib olamiz.
Bularning barchasi maxsus kollektorlar, shuningdek, «jarchi» – vazifalarni bajarish boshlig’iga bo’ysunadigan «kanallar va erlarning qirol xizmatkorlari» tomonidan amalga oshirildi. Viloyat gubernatorlari katta vakolatlarga ega edilar.
Qirollik yerlari, kassitlar davridagidek, podshoh deyarli toʻliq qaram boʻlgan xizmatchi dvoryanlarning nufuzli vakillariga katta hududlarda taqsimlanib borildi; Ulardan ba’zilari ko’plab aholi punktlarini o’z ichiga olgan butun mintaqalarga ega edi. Ba’zan ular o’z mulklarini soliq va yig’imlardan ozod qilish bo’yicha muzokaralar olib borishga muvaffaq bo’lishdi. Bu ularga ortiqcha mahsulotni qirol va gubernator bilan baham ko’rmasdan, o’z mulklarini to’liqroq ishlatish imkonini berdi. Navuxadnazar I dan sovg‘a dalolatnomasini olgan yuqorida tilga olingan kassit harbiy qo‘mondoni o‘lkasida qirol amaldorlari jinoyatchini hibsga olishga ham haqqi yo‘q edi; bu hududning egasi (ammo bu holda Bobilning o’zida emas, balki tog’larda joylashgan) aslida mustaqil qirolga aylandi.
Kassitlar davridan beri ibodatxonalar qiroldan iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan eng yirik er egalariga aylandi.
Eng yirik quldorlik markazlari — shaharlar ham muayyan imtiyozlarga ega edi. Masalan, Bobil va Nippur qirollik kuchlaridan alohida harbiy kuchlarga ega bo’lib, hatto bu shaharlar hududidan tashqarida ham shaxslarni (ehtimol faqat o’z fuqarolarini) hibsga olish huquqiga ega edi.
Qullik rivojlanishda davom etdi. Biz bilamizki, o’sha paytda bir xil qo’llarda juda ko’p sonli qullar bo’lgan. Biroq, o’zini barcha zarur narsalar bilan ta’minlay oladigan yirik xususiy fermer xo’jaliklarining hukmronligi pul xo’jaligining rivojlanishiga yordam bermadi. Xarid qilish va sotish uchun to’lov, odatda, Kassit davridagidek, lekin Qadimgi Bobillikdan farqli o’laroq, kumush emas, balki tabiiy shaklda – non, chorva mollari, qullar, narsalar bilan to’langan.
Navuxadnazar I Elamni mag’lubiyatga uchratgandan so’ng, so’ngra 12-asr oxirida Ossuriya shohi Tiglat-Pileser I tomonidan Bobilni mag’lubiyatga uchratgandan keyin. Miloddan avvalgi e., har ikki davlat, Elam va Bobil, tanazzul davrini boshdan kechirdi. Elamda mahalliy zodagonlarning hukmronligi saqlanib qoladi yoki tiklanadi; Miloddan avvalgi 1-ming yillikda biz kuchli markazlashgan davlatning yo’qligi va zodagonlarning jangovar guruhlari o’yinchog’iga aylangan qirol hokimiyatining o’ta mo’rtligiga duch kelamiz. e., Elam tarixining o’ziga xos xususiyatlari sifatida. Bobilga kelsak, bu yerda ham qirol hokimiyatining iqtisodiy va siyosiy ahamiyatining bosqichma-bosqich pasayib borayotganini, turli ahamiyatsiz da’vogarlarning taxt uchun cheksiz kurashini kuzatamiz; shu bilan birga, eng muhim quldorlik shaharlarining mustaqilligi va siyosiy ahamiyati yanada ortdi.
Taxminan 1-ming yillik boshlarida Bobilning chekkasida Sharqiy Arabistondan boʻlgan xaldey qabilalari joylashdilar. Bobilning ichki ahvoli tobora murakkablashib bormoqda. Shu vaqtdan boshlab Bobil doimiy ravishda tashqi bosqinlar qurboniga aylandi, qisman Elamdan, lekin asosan Ossuriyadan.