Magʻrib mamlakatlarida (Tunis, Jazoir, Marokash) qishloq xoʻjaligi qirgʻoqboʻyida katta yerlar yer egalariga tegishli boʻlib, ularga feodal renta toʻlovchi dehqonlar tomonidan ishlov berilgan. Bu yerda jamoa yer egaligi ham sezilarli darajada saqlanib qolgan. Choʻlga tutashgan choʻl rayonlarida asosan koʻchmanchi qabilalar yashagan, ular uchun feodallashuv jarayoni ilk bosqichda boʻlgan va urugʻchilik tuzumi elementlari muhim rol oʻynagan. Shaharlarda hunarmandchilik va mayda ishlab chiqarish rivojlangan.
Mag’rib nafaqat Afrikadagi frantsuz mustamlakachilik ekspansiyasining birinchi ob’ektlaridan biri, balki bu kengayish qit’aning boshqa qismlariga tarqaladigan darvoza edi.
1830-yildayoq frantsuz armiyasi Jazoirga bostirib kirdi, biroq Fransiya Jazoir xalqiga qarshi qonli urush olib borib, mamlakatda o‘zining mustamlakachilik hukmronligini o‘rnatguncha oradan yigirma yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Jazoirdagi Yevropa aholisining imtiyozli yuqori qatlami – er egalari, chayqovchilar, harbiylar – 10 000 kishini zo’rg’a tashkil etdi. Ular eng yaxshi erlarni egallab oldilar va frantsuz mustamlakachi rejimining asosiy tayanchiga aylandilar, bu esa Jazoirdan g’arbga va sharqqa yo’naltirilgan keyingi kengayishni ilhomlantirdi.
Ushbu kengayishning keyingi maqsadi Tunis edi. 1881-yilda Fransiyaning Tunisni egallab olishi deyarli butun mamlakatni qamrab olgan qo‘zg‘olonni keltirib chiqardi. Mustamlakachilar qiyin urushdan keyingina Tunis xalqining o’jar qarshiligini sindirishga muvaffaq bo’ldilar.
Fransiya hukumati Tunisda yangi boshqaruv tizimini yaratdi. Frantsiyalik rezident general, bek faqat nominal hokimiyatni saqlab qolgan bo’lsa-da, Tunisning Bosh vaziri ham edi. Urush vaziri lavozimini frantsuz ekspeditsiya kuchlari qo’mondoni egalladi.
Fransuz generallari, senatorlari, vazirlari va gazeta muharrirlari Tunisning yirik yer egalariga aylandilar. Ularning 3-4 ming gektarga yetgan yerlarida arab dehqonlari ulush sharoitida ishlashga majbur bo’ldilar. Hammasi bo’lib 400 ming gektarga yaqin eng yaxshi yerlar tortib olindi.
Jazoir to’quvchilari. Surat. 19-asrning oxiri
Tunis xalqi hisobidan fransuz mustamlakachilari strategik ahamiyatga ega temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, portlar qurdilar. Mamlakat yer osti boyliklarida foydali qazilmalarning katta zahiralari – fosfatlar, temir rudalari va rangli metallar rudalari topilgach, Tunisni ekspluatatsiya qilishda Fransiya sanoat kompaniyalari va banklari qatnasha boshladilar.
Dala ishi (Bantu xalqi). Surat. 19-asrning oxiri
Shimoliy Afrikada 19-asr oxiriga kelib. Faqat Marokash o’z mustaqilligini saqlab qoldi. Bu, asosan, Yevropaning bir qancha kuchlari o‘rtasidagi keskin raqobat ularning birortasiga ham muhim strategik mavqega ega bo‘lgan va boy tabiiy resurslarga ega bo‘lgan mamlakat ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatishga imkon bermaganligi bilan bog‘liq edi.
Marokash sultonligi uzoq vaqt davomida ikkita teng boʻlmagan hududga boʻlingan edi: biri aslida sulton hukumati tomonidan nazorat qilinadigan asosiy shaharlar va ularning atrofini oʻz ichiga olgan boʻlsa, ikkinchisi sulton hokimiyatini tan olmaydigan va tez-tez oʻzaro kurash olib boradigan qabilalar yashaydigan hudud edi. Marokash hududida 15-asrda Ispaniya tomonidan bosib olingan aholi punktlari mavjud edi. Seuta va Melilla shaharlari. Frantsiya Jazoir va Tunisda o’z mavqeini mustahkamlab, Marokashga kira boshladi!