G’arbiy Kichik Osiyo.
Xet davlati olib borgan urushlar nafaqat Suriya hududida bo’lgan. Asta-sekin u o’z hukmronligini Kichik Osiyoning g’arbiy qismiga, to’g’ridan-to’g’ri Assuva mintaqasigacha kengaytirdi, aftidan, Lidiya keyinchalik joylashgan Herma daryosi vodiysida joylashgan. (Yunonlar Kichik Osiyoning bu hududlarini «Osiyo» deb atashgan, bu bizning «Osiyo» so’zimizdan kelib chiqqan).
Xet xujjatlarida Axiyava qirolligi, ehtimol Axey davlatlaridan biri ham eslatib o’tiladi, u Kichik Osiyoning janubi-g’arbiy qismida yoki Rodos orolida joylashgan (axeylar qadimgi yunon aholisiga berilgan nom edi). Bolqon yarim orolining janubiy qismi, shuningdek, Egey dengizlarining ko’plab orollari va Kichik Osiyoning bir qismi). Xettlar Axxiyava bilan dushmanlik yoki shartnoma munosabatlarida bo’lgan.
Xet davlati butun tarixi davomida Egey dunyosi bilan chambarchas bog’liq bo’lganligini qat’iy isbotlash mumkin. Bu Yevropa va Osiyo xalqlari oʻrtasidagi madaniy aloqalarning muhim boʻgʻini edi. Qadimgi yunon eposi va arxeologik tadqiqotlaridan bizga yaxshi ma’lum bo‘lgan Troya shahri bilan Xet davlati o‘rtasida yaqin aloqalar bo‘lgan, deyishga asoslar bor. Yunon eposida Troya mintaqasida yashagan qabilalarni dardaniyaliklar deb ataydi. Ba’zi manbalarga ko’ra, dardaniyaliklar Xetitlarning ittifoqchilari sifatida Misr bilan urushlarida qatnashgan deb taxmin qilish mumkin.

Troya urushi va uning ishtirokchilarining o’z vatanlariga qaytishi voqealari haqida yunonlarning she’riy hikoyalari, albatta, ko’p jihatdan xalq tasavvurining mahsulidir. Biroq, ular, ehtimol, yunonlarning Kichik Osiyo va bo’g’ozlarga yurishlari haqidagi tarixiy xotiralariga asoslangan.
Troya (hozirgi Hisorlik tepaligi) qazishmalari materiallarini o‘rganish uning tarixini qisqacha bayon qilish imkonini beradi. Kichik Osiyo sohilida deyarli Dardanel boʻgʻoziga kiraverishda joylashgan tepalikda eramizdan avvalgi 3-ming yillikning boshidan beri aholi yashab kelgan. e. Tepalikda kamida 9 xil ketma-ket turar-joy izlari topilgan. 3-ming yillikda Troya III deb ataladigan markazda ulkan inshoot mavjud bo’lib, qazishmalar paytida ko’p miqdorda oltin buyumlar topilgan. Miloddan avvalgi 3-ming yillikda. e. Troya kamida to’rt marta vayron bo’ldi va to’rtinchi marta (3 ming yillikning oxirida) shahar yong’indan aziyat chekdi. Taxminlarga ko’ra, bu vayronagarchilik Kichik Osiyoda keyinchalik Xet davlatini yaratgan qabilalarning paydo bo’lishi bilan bir vaqtga to’g’ri kelgan. Miloddan avvalgi 2-ming yillikka oid aholi punktlari orasida. e., eng ko’p o’rganilgan Troya VI deb nomlangan bo’lib, u taxminan 17-14-asrlarda mavjud bo’lgan. Miloddan avvalgi e. Troya VI gullab-yashnagan shahar bo’lib, minoralar bilan kuchli ohaktosh devor bilan himoyalangan. Shaharda maxsus ko’tarilgan sopol supada qurilgan ko’plab yirik uylar bo’lgan. Troya VI zilzila natijasida vayron bo’ldi, ammo tez orada o’sha tepalikda Troya Vila deb nomlangan yangi aholi punkti paydo bo’ldi. Ushbu aholi punkti 12-asrning boshida yong’in natijasida vayron bo’lgan, shundan so’ng u kichik va ancha kambag’al qishloq sifatida qayta tug’ilgan. Ko‘rinib turibdiki, arxeologik materiallarda o‘z aksini topgan bu voqealar yunonlar xotirasida Miken shohi Agamemnon boshchiligidagi axoik davlatlari va qabilalari ittifoqi tomonidan olib borilgan Troya urushi haqidagi afsonalar ko‘rinishida saqlanib qolgan. Troya Vila – Gomer she’rlarida axeylar tomonidan vayron qilingan va yoqib yuborilgani haqida eslatib o’tilgan Troya shahrining qoldiqlari.
Xet hokimiyati va Kichik Osiyoning gʻarbiy tarqoq qabilalari oʻrtasidagi munosabatlar teng emas edi. Ammo 13-asrda. Miloddan avvalgi e. Doimiy urushlardan charchagan va ichki qarama-qarshiliklardan parchalanib ketgan Xet davlati sezilarli darajada zaiflashdi va bu qabilalar mustaqillikka erishdilar va hatto Xetlarning o’zlariga ham hujum qila boshladilar;
«Dengiz xalqlari». Xet imperiyasining qulashi.
13-asr oxirida. Miloddan avvalgi e. Kichik Osiyoning turli qabilalari, jumladan, axxiyava qabilalari kuchli ittifoq tuzdilar, unga Egey mintaqasining ko’plab aholisi qo’shildi. Bu ittifoq shu qadar yaxshi tashkil etilganki, uning xetlarga qarshi yurishi (yoki bir qator yurishlari), Misr manbalariga ko’ra, to’liq muvaffaqiyat bilan toj kiygan va Xet davlatini tor-mor etgan. Yunon eposida tasvirlangan Axay yunonlarining Troya yaqinidagi yurishi axeylarning xetlar va ularning ittifoqchilari bilan kurashi epizodlaridan boshqa narsa emasdir. Taxminan bir vaqtning o’zida hind-evropa qabilalarining yangi guruhi – frigiyaliklar Bolqondan Kichik Osiyoga ko’chib o’ta boshladilar.
G’arbiy Kichik Osiyo qirg’oqlaridan bostirib kirgan qabilalarga kelsak (misrliklar ularni «dengiz xalqlari» deb atashgan), ular Kichik Osiyo bilan chegaralanib qolmay, Shimoliy Suriya va Finikiyaning bir qismini vayron qilganlar. Faqat Misr, keyin esa katta qiyinchilik bilan ularning janubga keyingi yurishini to’xtata oldi.
Misr manbalarida «dengiz xalqlari» ikki marta tilga olinadi – birinchi marta 13-asr oxirida fir’avn Merenptah davrida. Miloddan avvalgi e., ular liviyaliklar bilan ittifoqda harakat qilganlarida. Ular orasida Sherdan, Shakalasha, Tursha va Akayvasha qabilalari bor edi. Sherdanlar Kichik Osiyoning g’arbiy qismidagi Sardis shahri hududidan kelib chiqqan va keyinchalik Sardiniya oroliga joylashgan deb ishoniladi; jackalasha Kichik Osiyoning janubidagi Sagalassa shahri hududidan kelgan; turshalar tirsenlar, Kichik Osiyoning gʻarbida yashagan deb hisoblangan qabila, etrusklarning ajdodlari, keyinchalik Italiyaning bir qismida yashaganligi; va Akaivashalar axeylar, to’g’rirog’i Ahhiyava shohligining aholisi. Biroq, bu identifikatsiyalar to’liq isbotlanmagan va biz «dengiz xalqlari» ning kelib chiqishini hali aniq aniqlay olmaymiz.
Misrliklar va «dengiz xalqlari» o’rtasidagi ikkinchi to’qnashuv 12-asrning boshlarida Ramses II (IV) davrida sodir bo’lgan. Oldingi qabilalar bilan bir qatorda, endi ittifoqda Filistlar (Pulasti), Chakkal va boshqa bir qancha qabilalar qatnashgan. Akaiwash o’rniga biz bu erda boshqa Misr matnlarida eslatib o’tilgan Danunlar bilan bir xil bo’lgan Dananlarni uchratamiz. Yunon eposidagi Danaliklar axeylarning boshqa nomidir. Kiyimlariga ko’ra, Filistlar va Chakkallar Kichik Osiyoning janubi-g’arbiy mintaqalaridan kelganlar.

“Dengiz xalqlari” ittifoqi tez orada parchalanib ketdi; kampaniya ishtirokchilarining ba’zilari o’g’irlangan tovarlar bilan uylariga qaytishdi; ba’zilari yurish joylariga o’rnashib, keyin mahalliy aholi bilan aralashib ketishdi. Shunday qilib, filistlar Falastin qirg’og’ining janubiy qismida, Chakkalda – shimolda, Dora shahri yaqinida joylashdilar; danunlar Kichik Osiyoning janubi-sharqiy qismi sohilida, Suriya sohillari bilan tutashgan hududga bu nom bergan; ehtimol Kipr orolining ossuriyalik nomi «Ya-Danana, Yadnana» ham ulardan kelib chiqqan. Ko’rinishidan, «dengiz xalqlari» Finikiya sohilidagi ma’lum joylarda ham joylashdilar.
Shu bilan birga, frigiyaliklar, ehtimol, Bolqon yarim orolidan bu erga kirib, Kichik Osiyoning markaziga joylashdilar. U yerdan, bir oz vaqt o’tgach, Frakiya qabilalari Kichik Osiyoning shimoli-g’arbiy qismiga kirib, joylashdilar.
Xet davlati oʻrnida baʼzan oʻsha davrdagi boshqa, kuchliroq davlatlarga qaram boʻlgan kichik knyazliklar vujudga kelgan.