Zaqafqaziya xalqlari tarixi, Aleksandr Makedonskiyning istilolaridan boshlab, G’arbiy Osiyo va Sharqiy O’rta er dengizi tarixi bilan tobora chambarchas bog’liq bo’la boshlaydi. Zaqafqaziya xalqaro savdoga ko’proq aralasha boshladi. Tashqi dunyo bilan aloqa Kolxida portlari, xususan, Phasis orqali amalga oshirildi. Dioskuriyaning gullagan davri ham shu davrga to’g’ri keladi. Ptolemey Filadelfning navarxi Timosfen Dioskuriyani gullab-yashnayotgan savdo shahri sifatida gapiradi, u erda 300 ga yaqin qabilalar savdo qilish uchun birlashgan. Bu ko’rsatkich aniq bo’rttirilgan, lekin agar siz uni Strabon singari 70 ga tushirsangiz ham, u hali ham juda muhim bo’lib qolmoqda va Dioskuriya yirik savdo markazi bo’lganligini ko’rsatadi. Bu shaharlarda mahalliy elementlarning roli sezilarli darajada oshadi, buning natijasida 3-2-asrlar davomida yunon koloniyalari. asta-sekin o’z xarakterini o’zgartirib, asosan mahalliy shahar markazlariga aylanmoqda. III-II asrlarda. Kolxida toshlarini faol zarb qilish davom etmoqda, ular G’arbiy Gruziya bo’ylab keng tarqalmoqda.
III—-I asrlarda Kolxida. Miloddan avvalgi e.
3-asrda Kolxidada. sezilarli siyosiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda, bu o‘zgarishlarni bilvosita pul muomalasi xarakteridagi o‘zgarishlar bilan baholash mumkin. Sobiq Kolxida tangalari bilan bir qatorda ellinistik qirollar tangalariga taqlid qiluvchi oltin tangalar paydo bo’ladi. Tanga zarb etishdagi bu o‘zgarishlar turlicha talqin qilingan. Kolxidada davlatning erta shakllanishi nazariyasi tarafdorlarining fikricha, bu vaqtda ilgari birlashgan Kolxida qirolligining qulashi boshlangan va alohida viloyatlar hukmdorlari tanga zarb qilishning yangi shakllariga o’tgan. Bu nuqtai nazarning muxoliflari, avvallari kolxiylarni Fazis zarb qilgan, deb hisoblaydilar, tanga zarb qilishning yangi shakllarining paydo bo‘lishi bu davrda Kolxidada bir qator ibtidoiy davlatlarning paydo bo‘lganidan dalolat beradi, deb hisoblaydilar. Oltin davlatchilar, ehtimol, 3-asrga oid bo’lib, Lisimax davlatlariga taqlid qilib, Kolxida hududida mavjud bo’lgan davlatlardan birining hukmdori bo’lgan qirol aka tomonidan zarb qilingan. Aki qirolligi, ehtimol, Dioskuriya mintaqasida joylashgan bo’lib, uning shimolida joylashgan hududlarni o’z ichiga olgan bo’lib, u erda endi Kartvel lahjalarida gaplashmaydigan, balki Kavkaz oilasining boshqa tarmog’i tillarida so’zlashadigan qabilalar yashagan.
Manbalarda toʻgʻridan-toʻgʻri 2-asrga oid maʼlumotlar saqlanib qolgan. Kolxida bir qancha skeptuxiyalarga bo’lingan (ya’ni, skeptuchining mulki, «tayoq tashuvchilar»). Oldingi davrlarda Kolxidaning har qanday siyosiy birlashuvi mavjudligini inkor etuvchi tadqiqotchilarning fikricha, skeptuhlar Kolxidaning alohida qabilalarining rahbarlari bo’lgan va «skeptuh» atamasi Kolxidadagi ibtidoiy jamoa tuzumining muhim elementlari saqlanib qolganidan dalolat beradi. Biroq, «skeptuh» atamasining ma’nosi to’liq aniq emas, chunki u yunon mualliflari tomonidan qabila boshliqlari, podshohlar, harbiy boshliqlar va saroy amaldorlariga (xususan, Ahamoniylar saroyida) nisbatan qo’llaniladi. Bu boshqa tadqiqotchilarga skeptuchi dastlab mahalliy sulolalar – Kolxidaning ma’lum hududlari hukmdorlari yoki vaqt o’tishi bilan deyarli to’liq mustaqillikka erishgan Kolxida qirolining gubernatorlari bo’lgan deb ishonishlariga asos beradi.
2-1-asrlar oxirida. Miloddan avvalgi e. Kolxida Pont qiroli Mitridat VI Eupator tomonidan o’z mulkiga qo’shildi. Pontic qirolligi uchun Kolxida kema yog’ochlari uchun muhim edi; bundan tashqari, Kolxida zig’ir bilan mashhur edi va bu erda kolxidalar mohir dengizchilar edi; Miloddan avvalgi 83 yilda. e. Kolxiyaliklar bosforliklar bilan birgalikda Pontiya hukmronligini ag’darishga harakat qilishdi, ammo bu urinish muvaffaqiyatli bo’lmadi.
Iberiya III-I asrlar. Miloddan avvalgi
Iberiyada, yuqorida aytib o’tilganidek, 3-asr boshlarida. Mustaqil qirollik nihoyat shakllanmoqda. Iberiya qirolligining asosi Gruziyaning «Gruziyaning o’zgarishi» yilnomasida (nihoyat eramizning 8-9-asrlarida tahrirlangan) va mashhur «Gruziya tarixi» qadimgi gruzin yilnomalari to’plamida eslatib o’tilgan Farnabazusga tegishli.
Qadimgi Kartli hududida olib borilgan qazishmalar IV-II asrlarda mamlakat markazi bo’lgan Armazi va miloddan avvalgi so’nggi asrlarda Iberiya poytaxti Mtsxeta haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Mtsxeta shimolida joylashgan Samtavra nekropolidagi shu davrga oid sopol idishlarda dafn etilgan qabrlar aholining chorvachilikdan dehqonchilikka asta-sekin o’tganligini ko’rsatadi. Shu bilan birga hunarmandchilik va savdo rivojlangan.
Ko’rinishidan, Iberiya ibtidoiy jamoa tuzumining kuchli qoldiqlariga ega bo’lgan ilk quldorlik davlati edi. Strabon 1-asrga nisbatan Iberiyaning ijtimoiy tuzilishi haqidagi maʼlumotlarni saqlab qolgan. Miloddan avvalgi e., ammo, bu ma’lumot etarli darajada aniq emas va zamonaviy adabiyotda boshqacha talqin qilinadi. Strabonning so’zlariga ko’ra, Iberiyaning butun aholisi to’rtta «odamlar», ya’ni to’rtta ijtimoiy guruhga bo’lingan. Birinchi «odamlar» – bu shohlar tanlangan kishi.
Qirollik uyi a’zolari bilan bir qatorda, ehtimol, Axomenid Fors va ko’plab ellinistik davlatlarda bo’lgani kabi, qirolning «qarindoshlari» deb atalgan qirollik sheriklari, ya’ni. dunyoviy zodagonlar – eristavlar. Ikkinchi «odamlar» ruhoniylar bo’lib, Strabonning fikriga ko’ra, tashqi aloqalarni o’z qo’llarida to’plashgan. Uchinchi «turdagi odamlar» jangchilar va dehqonlardan iborat edi; bular dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan va qirolning chaqirig’i bilan urushga ketgan erkin iberiyaliklar edi. Gruzin tilida eri atamasi saqlanib qolgan, ya’ni «xalq armiyasi»; bu atama ibtidoiy jamoa tuzumiga xos boʻlgan va sinfiy jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida saqlanib qolgan xalq va armiyaning boʻlinmas birligini aks ettiradi. Sinfiy jamiyat va davlatning shakllanishi sharoitida «xalq armiyasi» allaqachon davlat ishlarini boshqarishdagi etakchi mavqeini yo’qotgan edi. Strabon «laoi» atamasi bilan ta’riflagan to’rtinchi «odamlar» qirol erida yashagan qaram dehqonlar edi. Strabon ularni «qirol qullari» deb ataydi, ammo bu holda «qullar» atamasi so’zning to’g’ridan-to’g’ri ma’nosida qabul qilinmasligi kerak; Bu laoylar ko’p oilalarda va ehtimol urug’larda yashagan, qarindoshlari yerga birgalikda egalik qilgan. Bunday oilani umumiy mulkni boshqaradigan oqsoqol boshqargan. Laoilarning Iberiyadagi mavqei qoʻshni Kichik Osiyodagi laoilarga, shuningdek, boshqa ellinistik mamlakatlardagi dehqonlarning tegishli toifalariga oʻxshagan boʻlishi mumkin. Ehtimol, Iberiyada haqiqiy qullar bo’lgan, ammo Strabon buni eslatmaydi.
Sekin-asta rivojlanayotgan savdo eski turmush sharoitlarini yo’q qildi. Navigatsiya eng muhim daryolarda paydo bo’ladi, mamlakat yo’llar va ko’priklar tarmog’i bilan qoplangan, shaharlar kuchli qal’a devorlari, tomlari kafellangan uylar, bozorlar, jamoat binolari va suv quvurlari bilan qoplangan; bu shaharlar hunarmandchilik va savdo markazlariga aylandi. Iberiyadagi bunday shaharlar uning poytaxti Armazi va Mtsxeta edi (Kuraning qarama-qarshi qirg’og’ida joylashgan bo’lib, ular asta-sekin bir shaharga birlashadi, shuning uchun Armazi asosan Mtsxetaning akropoliga aylanadi va keyinchalik, milodiy 1-asrda ular bo’lgan. hatto bir devor bilan o’ralgan), Sevsamora va boshqalar.
Kavkaz togʻlarida iber qirollarining qaram qabilalari, shuningdek, ovchilik va chorvachilik bilan shugʻullanuvchi mustaqil qabilalar yashagan. Tipik vakillari svanlar boʻlgan baland togʻ qabilalari (ular hozirgacha oʻz nomini saqlab kelgan) ibtidoiy jamoa tuzumida yashashda davom etgan. Svanlarga harbiy boshliq va 300 kishilik kengash boshchilik qilgan. Agar kerak bo’lsa, doimiy qo’shin yo’q edi, barcha Svanlar urushga kirishdi;
III-I asrlarda Atropatena va Albaniya. Miloddan avvalgi e.
Janubiy Ozarbayjonda, Iberiyada bo’lgani kabi, 3-asrda paydo bo’ladi. Miloddan avvalgi e. mahalliy mustaqil qirollik. Uning asoschisi fors satrapi Atropat hisoblangan, Iskandar vafot etgan paytda hokimiyatni saqlab qolgan osiyolik kam sonli gubernatorlardan biri. Mahalliy sulolaning asoschisi bo’lgan Atropat nomidan bu hudud Atropatena Media nomini oldi. Arablar tomonidan buzib koʻrsatilgan “Atropatena” nomi hozirgi “Ozarbayjon” nomiga asos boʻlgan.
Shimoliy Ozarbayjon hududida alban qabilalari yashagan, ular kelib chiqishiga ko’ra, iberiyaliklar kabi, Kavkaz xalqlari guruhiga mansub bo’lgan va keyinchalik madaniyat va ijtimoiy tuzumda iberiyaliklar bilan ko’p o’xshashliklarga ega edi.
1-asr oʻrtalarida Albaniya hududi. Miloddan avvalgi e. oldingi davrga nisbatan kamaydi: Kir (Kura) daryosi Armaniston va Albaniya oʻrtasidagi chegaraga aylandi. G’arbda Albaniya zamonaviy Kaxetiyaning bir qismini egallab oldi; sharqda u Arakning Kuraga quyiladigan joyidan uzoqqa cho’zilgan, shuning uchun Kaspiy qirg’og’i uning chegaralaridan tashqarida qolgan.
Albaniya tuprog’i, ayniqsa, hozirgi Kaxeti hududida unumdor edi. Aholining bir qismi dehqonchilik – dehqonchilik, bog’dorchilik va ayniqsa uzumchilik bilan shug’ullangan. Ammo Strabonning hikoyasiga ko’ra, qishloq xo’jaligi past darajada edi, er qo’pol yog’och pulluk bilan ishlov berilgan. Albanlarning koʻp qismi chorvachilik bilan shugʻullanib, Kuraning quyi oqimi boʻyidagi keng dashtlarda koʻchmanchi turmush tarzini olib borgan. Strabonning yozishicha, albanlar faqat ayirboshlash savdosi bilan shug‘ullangan, tangadan deyarli foydalanmagan, aniq o‘lchovlar, og‘irliklar va yuzdan ortiq raqamlarni bilishmagan. 26 ta alban qabilalari bir-biri bilan chambarchas bog’langan va ularning har biri alohida dialektga ega edi.
Biroq, Strabonning qishloq xo’jaligining ibtidoiyligi va albanlarning butun turmush tarzi to’g’risidagi ma’lumotlariga arxeologik tadqiqotlar natijalariga asoslangan muhim o’zgartirishlar kiritilishi kerak. Shunday qilib, Yaloilu-Tapa hududida (Nuxaning janubi-sharqida) 4-1-asrlarga oid qadimiy qabrlar topilgan. Miloddan avvalgi e., uning inventarizatsiyasi qishloq xo’jaligi va qo’ychilik bilan shug’ullanadigan aholining harakatsiz turmush tarzi haqida gapiradi.
Mugʻon dashtida, Jafarxon qishlogʻi hududida (Sobirobod janubida) koʻplab aholi punktlari va ariqlar topilgani, bu eramizdan avvalgi soʻnggi asrlarda suvsiz Mugʻon dashtida muhim sugʻorish ishlari olib borilganligidan dalolat beradi. Mingachevir va Mil dashti deb atalmish ko‘za qabristonlaridan topilgan sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-asr – milodiy 2-asr) kulol charxida yasalgan va yaxshi pishirilgan. Juda murakkab dizayndagi bir nechta sopol pechlarning qoldiqlari topildi. Shisha idishlar mavjud. Bu hududlar aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Ular zig‘ir yetishtirib, undan nozik zig‘ir yasadilar. Echki, qo’y va sigirlardan tashqari, cho’chqalar ham uy hayvonlari – ko’chmanchi chorvachilik uchun yaroqsiz hayvon sifatida etishtirilgan. Hunarmandchilik mahsulotlarining yuqori sifati nafaqat hunarmandchilikning qishloq xo’jaligidan sezilarli darajada ajralib chiqqanligini, balki hunarmandchilik ishlab chiqarishning ma’lum darajada farqlanishini ham ko’rsatadi.
Albaniyada temirning nisbatan erta qo’llanilishi, kulol g’ildiragining mavjudligi, Albaniya hududidan topilgan Lisimachus tangalari – bularning barchasi, umuman olganda, Albaniya hali ham Iberiyadan sezilarli darajada orqada bo’lgan bo’lsa-da, hatto bu erda ham allaqachon o’tgan davrda bo’lgan degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. 2-1-asrlar. Miloddan avvalgi e. Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi va sinfiy munosabatlarning shakllanishi jarayoni mavjud.
Albaniyada davlat, aftidan, 1-asr oʻrtalarida vujudga kelgan. Miloddan avvalgi e. Alban qabila ittifoqiga asoslangan. Bu vaqtda albanlar allaqachon xalqdan ajratilgan armiyaga ega edilar. Og’ir otliqlarning mavjudligi muhim ijtimoiy tabaqalanishni ko’rsatadi. 1-asr manbalarida. n. e. Alban qirollari Midiya (Avgustning ishlari) va iberiyaliklar (Tatsit) shohlari bilan bir qatorda tilga olinadi. Alban podshosi Kabalak istehkomida (keyinroq Shirvon hududida) yashagan. Bizning davrimiz bo’sag’asida mamlakatda shaharlar paydo bo’ldi, ularning rivojlanishi asosan keyingi davrda pasaydi.
Albaniyaning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qishloq xo’jaligi qismida ibodatxona knyazligi tashkil topdi, uning boshlig’i – oliy ruhoniy – Albaniyada qiroldan keyingi ikkinchi shaxs hisoblangan. Muqaddas er, oliy ruhoniy nazorati ostida, aholi zich edi. Bu erda ma’badda ishlaydigan ma’bad xizmatkorlari (ierodullar) yashagan. Albanlarning dini Atropatenadan kirib kelgan zardushtiylik bilan mahalliy kultlarning (asosan tabiat va samoviy jismlarga sigʻinish, ayniqsa Oyni hurmat qilish) uygʻunligidan iborat edi.
Kavkaz xalqlarining Rim tajovuziga qarshi kurashi
Ellinistik davlatlarning tanazzulga uchrashi, sarmat va skif qabilalarining harakati, Parfiyaning kuchayishi – bularning barchasi Sharqiy Qora dengiz mintaqasi va Kavkazning mavqeiga ta’sir qilmay qolmadi. Shimoliy Kavkazda Sarmatiya elementi kuchayib bormoqda. 1-asrdan Pontning sharqiy sohilidagi ellinistik shaharlar. Miloddan avvalgi e. tanazzulga yuz tuta boshladi, bu qisman tashqi siyosiy sharoitlar, qisman Kolxidada hukm surayotgan ichki ijtimoiy-siyosiy sharoitlar bilan bog’liq bo’lib, bu shaharlar mavqeida o’z aksini topdi.
Zaqafqaziya davlatlarining tashqi holatida ularning Rim bilan aloqalari katta rol o’ynadi. Zaqafqaziya xalqlari birinchi marta rimliklarga to’g’ridan-to’g’ri uchinchi Mitridatik urush paytida duch kelishdi. Miloddan avvalgi 65 yilda Armaniston qiroli Tigran II Pompey ustidan qozonilgan g’alabadan keyin. e. albanlarga qarshi harakat qildi. Albanlar va iberiyaliklar o’zlarining yuqori jangovar samaradorligi bilan ajralib turardi. Ular piyoda ham, otda ham qurol-aslaha kiyib, yengil qurollangan holda jang qilishgan. Ularning qurollari zirhdan tashqari nayza va kamon edi, ularda hayvonlar terisidan tikilgan qalqon va dubulg’alar bor edi. Ular o’z hududlariga bostirib kirgan rimliklarga o’jarlik bilan qarshilik ko’rsatdilar. Ammo harbiy texnikadagi ustunlik Pompey qo’shinlarining g’alabasini ta’minladi. Mag’lubiyatga uchragan albanlar sulh tuzdilar. Pompey Albaniyadan o’sha paytda qirol Artag hukmronlik qilgan Iberiyaga ko’chib o’tdi. Rimliklar Armazini egallab olishdi va iberiyaliklarning qarshiligini sindirib, Artagni sulh tuzishga majbur qilishdi. Shundan so’ng rimliklar Kolxidani o’ziga bo’ysundirdilar.
Kampaniya Zaqafqaziyaning Rim hokimiyatiga bo’ysunishiga olib kelmadi, lekin G’arbiy Osiyoning g’arbiy qismlarida Rim hukmronligining o’rnatilishi Zaqafqaziya xalqlarining pozitsiyasiga bevosita yoki bilvosita sezilarli ta’sir ko’rsata boshladi.