III-IV asrlar. n. Miloddan avvalgi davr Oʻrta Osiyo tarixida biroz oʻrganilgan davrdir. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ayniqsa kam ma’lum. Mahalliy urf-odatlar juda kam va asosan keyingi davrlarning arabzabon yozuvchilarining qayta hikoyalarida saqlanib qolgan. Adabiy manbalardagi materiallar asosan arablar istilosidan oldingi davrga (V-VIII asrlar) to’g’ri keladi. Shuning uchun O’rta Osiyoga 111-4-asrlarni tavsiflash. keyingi davrdagi materialdan foydalanish kerak. Bu davrdagi Markaziy Osiyo mafkurasi va madaniyati tarixi uchun, xususan, 7—9-asrlarga oid soʻgʻd qoʻlyozmalari katta ahamiyatga ega. Sharqiy Turkistondan va VIII asrdan. Tojikistondagi Mug tog’idan.
Kushon podsholigining qulashi. Markaziy Osiyoning siyosiy tarqoqligi
3-asrda. Kushon imperiyasining parchalanishi boshlanadi. Oʻrta Osiyoning janubi-gʻarbiy hududlari Sosoniylar Eroni tomonidan bosib olingan. Kushonlar podshohlari Hindistondagi salmoqli hududlarni boy berishadi. Hindiston kushon podshohlarining kuchi faqat Kobul vodiysidagi kichik bir hududda saqlanib qolgan. Zarafshondagi Kushoniylar shahri hukmdorlari boʻlgan Soʻgʻd kushon shohlari, koʻrinadiki, ular bilan hech qanday siyosiy bogʻliqlik yoʻq edi. 4-asrda. Kobulning kushon shohlari sosoniylarga qarshi kurashdan ular bilan nikoh rishtalari bilan mustahkamlangan ittifoqqa oʻtadilar. Kushon davlati qoldiqlarining yakuniy yemirilishi IV-V asrlar bo‘yida, O‘rta Osiyoga ko‘chmanchilarning yangi to‘lqinlari kirib kelgan paytda yuz berdi.
Kushon imperiyasining parchalanishi jarayonida Oʻrta Osiyo yana cheksiz koʻp shahar-davlatlarga parchalanib ketadi. Dasht, choʻl va qoʻpol togʻlar bilan ajralib turgan alohida voha va vodiylar mustaqil davlat tuzilmalarini tashkil etgan. Ko’pincha siyosiy tarqoqlik yanada uzoqlashdi va bitta voha hududida bir nechta davlatlar paydo bo’ldi. Aksincha, ba’zida kichik shahar podshohliklarining kattaroqlari hukmronligi ostida shahar-davlatlarning o’ziga xos federatsiyalariga birlashishi sodir bo’ldi.
Markaziy Osiyoning butun xaritasi o‘zgardi. Qadimgi Baqtriya uchun Toxariston nomi nihoyat mustahkam o’rnatildi. Hindukush janubda Toxaristonni Kobul podsholigidan, shimolda Hisor tizmasini Soʻgʻddan ajratib turgan. Sharqda Toxariston mustaqil koʻchmanchilar yashaydigan Pomir togʻlari, gʻarbda Murgʻob va Gerirud vohalari bilan chegaradosh edi. Hozirgi Togʻli Badaxshon viloyati hududida bir qator togʻ knyazliklari joylashgan edi.
Soʻgʻd (qadimgi mualliflarning “Soʻgʻdiyonasi”) siyosiy jihatdan tarqoq edi. So’g’d Penjikentdan Kerminegacha bo’lgan Zarafshon havzasini qamrab olgan. Zarafshon vodiysining gʻarbiy qismi Buxoro boshchiligidagi shahar podsholiklarining maxsus federatsiyasi edi. So’g’ddagi mulklarning umumiy soni juda katta edi; eng qudratlisi Samarqanddan 8—9 km janubda, markazi Rivdodda (Toli-Barzu oʻrni boʻlsa kerak) joylashgan Maymurgʻ bekligi edi. Maymurg‘ning ahamiyati shundaki, unda Zarafshon janubidagi yerlarni sug‘oradigan sug‘orish tizimining asosiy inshootlari joylashganligi bilan izohlangan.
Samarqand, qadimgi Maroqanda, III-IV asrlarda. aftidan, ahamiyatsiz shahar edi. Yunon-Baqtriya podsholigi qulagandan keyin V asrdan buyon ilk bor manbalarda (aniq, xitoy tilida) tilga olingan. Shu vaqtdan boshlab Samarqandning savdo-madaniy markaz sifatida yuksalishi boshlandi. Samarqanddan pastroqda Zarafshon boʻylab kichik Ishtixon davlati va buyuk saltanatning soʻnggi qoldiqlaridan biri boʻlgan Kushonlar qoʻl ostidagi Soʻgʻdning poytaxti Kushoniya bor edi. Zarafshonning manbaida Osrushana viloyati joylashgan. Amudaryoning chap qirgʻogʻida kichik Amul (Chardjou) mulki boʻlgan.
Fargʻona, Xojent (qadimgi Iskandariya Esxata, hozirgi Leninobod) bundan mustasno, markazi Kosonda boʻlgan shahar-davlatlar federatsiyasi ham edi. Sirdaryoning quyi oqimida, Chirchiq vodiysida Shosh (Choch) markazi Binakentda (hozirgi Toshkent) joylashgan edi. Sirdaryo boʻyidagi Shoshdan pastda ham gullab-yashnagan ekin yerlari boʻlgan. Isfidzhab saltanati Aris havzasida joylashgan boʻlib, uning markazi Isfidzhabda (hozirgi Chimkent yaqinida) boʻlgan. Arablar istilosi arafasida mustaqil podshohlarga ega boʻlgan Forob yoki Oʻtror viloyati bundan ham pastroq edi.
Xorazm
III-IV asrlarda Xorazm tarixi. Bu yerda olib borilgan qazishmalar tufayli Oʻrta Osiyoning boshqa mintaqalari tarixidan koʻra koʻproq maʼlum. Milodiy 1-ming yillikda Xorazmning madaniy zonasi. e. keyinchalik har qanday vaqtga qaraganda ancha kengroq edi. U Amudaryoning gʻarbiy va sharqida uzoqqa choʻzilgan. Xorazm sezilarli darajada siyosiy markazlashuv bilan ajralib turardi. III asrda Kushon imperiyasining tanazzulga uchrashi. n. e. Xorazmning kushon qaramligidan ozod etilishiga olib keldi. Birinchi sosoniylar Xorazm ustidan hukmronlik qilishga daʼvo qilganlar, lekin aslida u ulardan mustaqil edi. 3-asrda. Xorazm hokimiyatining qisqa muddatli yuksalishi, uning so’nggi gullab-yashnashi qullik davrida.
Xorazm I-VI asrlarga oid ajoyib madaniy yodgorlik. n. e. To‘prak-qal’a aholi punktidir. Bu erda 3-asrda bo’lgan. Xorazm poytaxti. Shahar rejasi oddiy to’rtburchak edi. Shimoli-g’arbiy burchakda hukmdor saroyi – ulkan uch minorali qal’a bor edi. Qal’aning janubi-sharqida olovli ibodatxona bor edi. Undan janubga uzun ko’cha o’tib, shaharni ikkiga bo’ldi. Undan shoxlangan xiyobonlar kechki quldorlik Xorazmning poytaxtini tashkil etgan ulkan uy massivlarini bir-biridan ajratib turardi. To‘proqqal’adan ko‘plab san’at yodgorliklari (arxitektura, haykaltaroshlik, rangtasvir), tangalar va eng muhimi, Xorazm yozuvi yodgorliklari topilgan. Bu yerda yogʻoch va teriga yozilgan 116 hujjatdan iborat arxiv topildi. 305-yilda poytaxt Amudaryoning oʻng qirgʻogʻidagi Kyat shahriga koʻchirilgan, u yerda X-XI asrlarda yashagan xorazmlik olimning hikoyasiga koʻra. Beruniy, Xorazmshoh Afrig (uning nomi numizmatika boʻyicha ham mashhur) ulugʻvor archa qalʼasini qurdirgan. Afrigdan Xorazmga bir necha asrlar davomida hukmronlik qilgan Afrigiylar sulolasi kelib chiqqan. Bu sulola nomi bilan bu davrdagi Xorazm madaniyati Afrigid deb ataladi.
3-asrning birinchi yarmidan Oʻrta Osiyoning janubi-gʻarbiy qismi. Sosoniylar Eronining bir qismi edi.
III-IV asrlarda Markaziy Osiyoning iqtisodiyoti va ijtimoiy tizimi.
Oʻrta Osiyo iqtisodiyotining asosini irrigatsiya dehqonchiligi tashkil etgan. Kushonlar davrida orogen tarmoq oʻzining eng yuqori rivojlanishiga erishdi. Oʻrta Osiyoning asosiy sugʻorish tizimlari, oʻzining yirik kanallari boʻlgan, ular orqali yirik daryo kemalari mamlakat ichkarisida oʻnlab kilometrlarni bosib oʻtganligi shu davrga toʻgʻri keladi. Tahlil qilinayotgan davrda bu yerda bugungi kunda yetishtiriladigan koʻplab qishloq xoʻjaligi ekinlari: bugʻdoy, tariq, arpa, beda, paxta, uzum, bogʻ va poliz oʻsimliklari, xususan poliz, mevali daraxtlar, tutlar va boshqalar maʼlum boʻlgan. Chorvachilik muhim oʻrin tutgan. roli – nasldor otlar, yirik va mayda qoramollar, parrandalar. Unumsiz togʻli hududlarda chorvachilik dehqonchilikdan ustun boʻlgan.
Hunarmandchilik ham yuksak rivoj topgan – kulolchilik, metallurgiya, shishachilik, temirchilik, to’quvchilik (ayniqsa, Buxoro atrofida) va boshqalar. Bu davr arxeologik topilmalardan, keyingi davrlarda arab yozuvchilarining ma’lumotlaridan ham ma’lum. Konchilik, ayniqsa, Oʻrta Osiyoning sharqida, togʻlarda juda rivojlangan boʻlib, koʻpincha qadimgi davrlarga borib taqaladi. Xitoy manbalarida Fargʻona va Soʻgʻd togʻlarida temir, oltin, kumush va nefrit qazib olinganligi haqida maʼlumot berilgan. Iloqda kumush, Qoramazorda mis, Badaxshonda yoqut, Baqtriyada lapis lazuli va boshqalar qazib olindi. 3—4-asrlarda Oʻrta Osiyoning ijtimoiy tuzilishi haqida tasavvurga ega boʻlish uchun qisman keyingi davrlardan material olish kerak. Ko’rib chiqilayotgan davrdagi O’rta Osiyo shahri odatda keng maydonni egallagan bo’lib, uning atrofi kuchli taxta devorlari bilan o’ralgan va ariqlar bilan kesib o’tgan. Bu yerda bogʻlar va ekinlar bilan oʻralgan dehqonlarning mustahkam fermalari bor edi.
Shaharning ajralmas qismi deyarli har doim darvoza tashqarisida joylashgan bozor, shuningdek, turli dinlarning ibodatxonalari va monastirlari – zardushtiylik («olovli uylar», bayramlarda shahar aholisi umumiy ovqatlanish uchun yig’iladigan), buddist, manixey va xristian.
Shahar atrofida rustak – uning ta’siri ostidagi qishloq hududi mavjud bo’lib, uning chegaralari sug’orish tarmog’ining kattaligi bilan belgilanadi. Rustakda shahardagi kabi mustahkam mustahkam yerlar mavjud edi. Farqi qishloq xo’jaligiga nisbatan binolarning kamroq zich joylashganligi va hunarmandchilikning kichikroq ulushida edi. Qo’riqlanmagan qishloqlar faqat qoloq tog’li hududlarda bo’lgan. Hatto keyinchalik arab manbalarida qishloq deb atalgan aholi punktlarida ham odatda devorlar, hukmdor qal’asi, ibodatxonalari va bozorlari bo’lgan. Ularning yarim mustaqil hukmdorlari ko’pincha yirik shaharlar hukmdorlari kabi yuqori darajali unvonlarga ega edilar. Dehqon urug’lari jamoalarining nisbatan kamtarona «qal’alari» bilan bir qatorda yer egalari zodagonlarining kuchli qal’alari paydo bo’ldi. Oʻrta Osiyo uchun mustahkamlangan turar-joylarning mavjudligi oʻziga xos xususiyatdir. Xorijiy manbalarda doimiy ravishda Markaziy Osiyoning ko‘plab “shaharlari” haqida so‘z yuritilishi bejiz emas. Bu Markaziy Osiyoning o’ziga xos sharoitlari bilan izohlanadi. Vohalar yaqinida ko’chmanchilar yashagan. Ular bilan jonli almashinuv savdo va hunarmandchilik markazlarining paydo bo’lishiga yordam berdi va ularning doimiy bosqinlari o’troq aholining istehkomlardan tashqarida yashashiga imkon bermadi.
Oʻrta Osiyoda quldorlik tuzumining tanazzulga uchrashi hayotning turli sohalarida oʻz aksini topdi. Davlat hokimiyatining zaiflashishi va dehqonlarning tobora qullikka aylanishi natijasida irrigatsiya tizimi yaroqsiz holga keladi. Iqtisodiy hayotning og’irlik markazi shahardan qishloqqa ko’chiriladi. Yirik yer egalari mulklarida rivojlanayotgan yopiq dehqonchilik keskin ustunlik kasb etmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalar zaiflashmoqda. Kushonlar davrida savdo-sotiq avjiga chiqdi. Ko’chmanchilar bilan almashish, Eron, Hindiston, Xitoy va Sharqiy Yevropa o’rtasidagi tranzit savdosi, yo’llari O’rta Osiyoda kesib o’tgan, bularning barchasi Kushonlar davridan saqlanib qolgan, ammo kichikroq miqyosda. Savdogarlar hali ham ko‘p, ular juda nufuzli (manbalarda Paykend, Buxoro, Xorazmga nisbatan tilga olinadi), lekin o‘z mavqeiga ko‘ra yer egalari zodagonlariga ko‘p jihatdan yaqin: ularning ham yerlari, minoralari, mijozlari va qullari bor. . Mahsulotlari adabiy manbalarda tilga olingan va arxeologlar tomonidan topilgan hunarmandlar aynan savdogarlar va yer egalarining qullari edi. Oʻrta Osiyoda quldorlik qilgan erkin hunarmandlar kam edi; Parfiya davrida faqat bir nechta shaharlarda, masalan, Antioxiya Margianada hunarmandchilik tumanlari mavjud edi.
Siyosiy tizim
Bu davrdagi Markaziy Osiyo davlatlarining siyosiy tizimi va hayotida juda qadimiy xususiyatlar saqlanib qolgan. Podshohning hokimiyati oqsoqollar kengashi tomonidan cheklangan edi, podshoh oliy ruhoniy bo’lib, diniy marosimlarda qatnashgan. Shohning shaxsi muqaddas hisoblangan va sehrli g’oyalar u bilan bog’langan: ba’zi shaharlarning qirollari baxtsizlik keltirmaslik uchun odamlarga sochlarini ko’rsata olmadilar. Xitoy va arab manbalarida ajoyib saroy odobi haqida so’z boradi. Bir qator shahar va shtatlarning qirollari tangalar zarb qilganlar. Buxoro, Xorazm, So’g’d tangalari ma’lum. Xorazm, xususan, mayda bronza tangalar bilan ajralib turadi. Baʼzi soʻgʻd tangalari xitoy modeli boʻyicha zarb qilingan, oʻrtasi toʻrtburchak teshikchali koʻp tangalarning kelib chiqishi hali aniqlanmagan.
Shahar-davlatlar ba’zan eng kuchlilarining gegemonligi ostida konfederatsiyalarga birlashdilar. Konfederatsiya boshida qirollar va zodagonlar qurultoyi boʻlgan. Armiyaning asosiy qismini aristokratik otliqlar tashkil etgan. Shu bilan birga, shahar zodagonlari qurolli qullar otryadlarini – chokirlarni joylashtirdilar. Xitoy manbalari ular haqida gapiradi.
Madaniyat
Antik va o’rta asrlar boshlarida O’rta Osiyo madaniyati baland bo’lgan. Yozuv va adabiyot – diniy, tarixiy, astronomik va boshqalar – juda ko’p turli xil yozuvlar mavjud edi.
Shubhasiz, IV asrdan kechiktirmasdan. n. e. Sug’d harfi oromiy alifbosi asosida yaratilgan. Samarqandda yashagan ona va Sharqiy Turkistonning sharqiy qismidagi Dunxuan degan so‘g‘d mustamlakasida yashagan qiz o‘rtasidagi mashhur yozishmalar IV asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu yozishmalar soʻgʻdiylarning oilaviy hayoti, xususan, ayollarning savodxonligi va mustaqilligi haqida tasavvur beradi, u soʻgʻdiylarning kam sonli va bundan tashqari, eng qadimiy yodgorliklaridan biri ekanligi haqida gapirmasa ham boʻladi. til. Xorazmda xorazm yozuvi V asrdan boshlab rivojlana boshladi. kursiv tomon rivojlana boshlaydi. III-IV asrlarga kelib. qadimiy Xorazm yozuvining eng muhim yodgorliklari: Toʻroqqalʻa davlat tarix muzeyi arxivi, afrigiylarning ilk tangalari. Toxaristonda hind kelib chiqishi bir qancha alifbolar keng tarqalgan edi. Oromiy alifbosiga borib taqaladigan yozuvning bir turi (so’g’d va xorazm kabi) ko’chmanchilar orasida ham mavjud bo’lgan. Afsuski, bu davrdan bir nechta yozma yodgorliklar saqlanib qolgan. Beruniy Xorazmda arablar tomonidan vayron qilingan yilnomalar va diniy risolalarni tilga oladi.
Antik va o‘rta asrlar bo‘yida O‘rta Osiyo san’ati ham yuksak bosqichga ko‘tarilgan. Afrasiyobning terakotadan yasalgan haykalchalari, dafn qutilarining haykaltarosh bezaklari, shohlar, chavandozlar va xudolarning real tasvirlari tushirilgan kumush kosalar, aftidan, Xorazmga mansub. Qal’alar qurilishi tufayli arxitektura yangi turtki oldi. Bu davrdagi Xorazm fuqarolik meʼmorchiligi binolarning qoʻpol va sodda shakllari, devorlarning tepada yarim doira arklar bilan tutashgan yarim ustunlar koʻrinishidagi sirt ishlovi, markaziy baland minoralarning massiv plintlari bilan ajralib turadi.
Diniy jihatdan Markaziy Osiyo siyosiy jihatdan kam emas edi. Bu tarixiy taraqqiyot jarayonida bir diniy tizimning ikkinchisi ustiga qatlamlanishining oqibati edi. Diniy mafkuraning eng qadimiy shakllari bo’lib, hech bo’lmaganda qoldiqlar shaklida hali ham muhim rol o’ynashda davom etgan mahalliy kultlar va Sharqiy Eron va O’rta Osiyoda paydo bo’lgan zardushtiylik edi. Kushonlar davrida buddizm tarqaldi. Kushonlar saltanati parchalanishi davrida Markaziy Osiyoga yahudiylik, manixeylik va xristianlik kirib keldi. Koʻp sonli manixiy matnlari, soʻgʻd va turkiy tillar Sharqiy Turkistondan (Shinjon) kelgan. V asrga oid turkiy versiyada manixiy dogmasining asosiy asari “Huastuanift” saqlanib qolgan.