Barcha umurtqali hayvonlarda tananing tayanch-harakat tizimi elementlari chorda dorsalis va asab naychasining yon tomonlarida yotgan dorsal mezodermaning birlamchi segmentlaridan (somitlari) rivojlanadi. Somitning medioventral qismidan kelib chiqadigan mezenxima (sklerotoma) skelet notokordi atrofida hosil bo’ladi va birlamchi segmentning o’rta qismi (miotoma) mushaklarni (dermatoma somitning dorsolateral qismidan hosil bo’ladi) hosil qiladi. . Xaftaga tushadigan va keyinchalik suyak skeletining shakllanishi paytida mushaklar (miotomalar) skeletning qattiq qismlarida yordam oladi, shuning uchun ular ham mushak segmentlari bilan almashib, metamerik tarzda joylashgan. Ushbu printsip asosida tananing eksenel skeleti qurilgan – vertebra ustuni , vertebra deb ataladigan bo’laklarning uzunlamasına qatoridan iborat bo’lib , ularning har biri ikkita qo’shni sklerotomning eng yaqin yarmidan kelib chiqadi. O’zining ibtidoiy shaklida , pastki shakllarda yoki inson embrionining rivojlanishining boshida kuzatilganidek, umurtqa pog’onasi xaftaga tushadigan shakllanishlardan – tanadan va notokordning dorsal va ventral tomonlarida metamerik tarzda yotadigan asab yoyidan iborat. Keyingi evolyutsiyada umurtqalarning alohida elementlari o’sib boradi, bu ikkita natijaga olib keladi: birinchidan, umurtqaning barcha qismlarining birlashishi va ikkinchidan, notokordning siljishi va uni umurtqali tanalar bilan almashtirish. Organlar notokordni ko’paytiradi va uni siqib chiqaradi, buning natijasida u umurtqalar uchun bog’lanish qiymatini yo’qotadi va yo’qoladi, umurtqalararo disklar markazida yadro pulposus (nucleus pulposus) shaklida umurtqalararo (intervertebral) o’rtasida qoladi. . Yuqori (neyral) yoylar orqa miyani qoplaydi va birlashtirilib, juftlashtirilmagan tikanli va juft bo’g’im (2 juft) va ko’ndalang jarayonlarni hosil qiladi. Pastki (ventral) yoylardan qovurg’alar paydo bo’ladi , ular mushak segmentlari orasidagi bo’shliqlarda (miyoseptalar) yotadi, umumiy tana bo’shlig’ini qoplaydi. Orqa miya xaftaga tushadigan bosqichdan o’tib, suyakka aylanadi, umurtqali tanalar orasidagi bo’shliqlar bundan mustasno, ularni bog’laydigan intervertebral xaftaga qoladi. Orqa miya evolyutsiyasi yerdagi turmush tarziga o’tish va oyoq-qo’llar yordamida tananing erdagi harakati bilan bog’liq holda uning bo’limlarini farqlash yo’lidan bordi. Suv hayvonlarida (baliqlarda) faqat tanasi va dum qismlari farqlanadi. Baliqlarning boʻyni yoʻq, barcha umurtqalarida qovurgʻa bor; sobit bosh to’g’ridan-to’g’ri tanaga birlashadi, bu tananing old uchiga suvdagi harakatlar uchun foydali bo’lgan barqaror, soddalashtirilgan shaklni beradi. Quruqlikka o’tish bilan (amfibiyalardan boshlab) bosh harakat qilish qobiliyatiga ega bo’ladi va shuning uchun unga eng yaqin bo’lgan qovurg’alar yo’qoladi, faqat umurtqalarning ko’ndalang jarayonlarining qovurg’a qismi shaklida qoladi. Boshga eng yaqin bo’lgan umurtqalar servikalga o’tadi va bo’yin umurtqasi hosil bo’ladi. Quruqlikdagi hayvonlarda harakatlanuvchi bo‘yinning paydo bo‘lishi shundan dalolat beradiki, ikkinchi marta suvda hayotga o‘tgan sutemizuvchilarda (masalan, kitlar) bo‘yin umurtqalari birga o‘sib boradi, bo‘yin deyarli yo‘qoladi. bosh yana harakatchanlikni yo’qotadi. Rivojlangan qovurg’alarning saqlanishi umurtqa pog’onasining (ko’krak ustuni deb ataladi) qovurg’a qismini ajratishga olib keldi, chunki qovurg’alar faqat shu bo’limda qolgan, qolganlarida esa umurtqa pog’onasining ko’ndalang jarayonlariga kiradigan rudimentar shakllanishlarga aylangan. . Ko’krak mintaqasining ajralishiga o’pkaning, shuningdek, oyoq-qo’llarning rivojlanishi ham yordam berdi, bu sternumning rivojlanishiga olib keldi, buning natijasida ko’krak umurtqasi ko’krak qafasining shakllanishida ishtirok etdi. Tetrapodlarda orqa oyoq-qo’llarning rivojlanishi bilan bog’liq holda, pastki oyoq-qo’llarning kamari eksenel skeletga tutashgan bo’lib, ikkita yoki undan ko’p umurtqalar bitta sakrumga birlashgan. Bu umurtqa pog’onasining mustahkamlanishiga va uning lomber va sakral qismlarini ta’kidlashga olib keldi. Sakrumning birlashishi, asosan, tanasi butunlay orqa oyoqlarda joylashgan hayvonlarda sodir bo’lgan. Aksincha, umurtqa pog’onasining kaudal qismi, quyruqning qisqarishi tufayli, kichik rudimentar qoldiqga aylandi. Qayd etilgan jarayonlar inson umurtqa pog’onasining bo’limlarga bo’linishini va alohida umurtqalarning turli tuzilishini aniqladi. Sutemizuvchilar qatoridagi umurtqalar soni keskin o’zgarib turadi , bu evolyutsiyaning umumiy chizig’ini aks ettiradi – ularning sonining pastdan yuqoriga va odamlarga yo’nalishi bo’yicha kamayishi. Deyarli barcha sutemizuvchilar qatorida boʻyin uzunligidan qatʼiy nazar (masalan, sichqon va jirafada) 7 ta boʻyin umurtqasi boʻlsa, bu ularning umumiy kelib chiqishini taʼkidlaydi, koʻkrak mintaqasida umurtqalar soni 9 tagacha boʻladi. 24 tagacha, saqlanib qolgan qovurg’alar soniga mos keladi. Biror kishida 12 ta ko’krak umurtqasi mavjud, ammo ulardan 11 – 13 tasi bo’lishi mumkin. Bel umurtqalarining soni hayvonlarda ham katta farq qiladi (2 – 9), odamlarda esa sakrum bilan qo’shilish darajasiga qarab 4 – 6, ko’pincha 5 ta bo’ladi. O’tish davri umurtqalari hududida odamlarda sodir bo’ladigan hodisalar ayniqsa amaliy qiziqish uyg’otadi: dorsollumbar (ThXII), lumbodorsal (LI), lumbosakral (LV) va sakrolumbar (SI). XIII (bel) qovurg’a ishtirokida birinchi bel umurtqasi XIII ko’krak umurtqasi kabi bo’lib qoladi va faqat to’rtta bel umurtqasi qoladi. Agar XII ko’krak umurtqasida qovurg’a bo’lmasa, u bel umurtqasiga o’xshaydi (lomberizatsiya) ; bu holda faqat o’n bitta ko’krak umurtqasi va olti bel umurtqasi bo’ladi. Xuddi shu lomberizatsiya birinchi sakral vertebra bilan sodir bo’lishi mumkin, agar u sakrum bilan birlashmasa; agar V bel I sakral bilan birlashib, unga o’xshash bo’lsa (sakralizatsiya), u holda 4 ta bel bo’ladi va 6 ta sakral bo’ladi. Shunday qilib, odamlarda pre-sakral umurtqalarning soni 24 ta, lekin 25 tagacha ko’payishi va 23 tagacha kamayishi mumkin. Pre-sakral umurtqalarning bu soni evolyutsiya davrida ularning sonining progressiv kamayishini aniq aks ettiradi va maymunlarda 28 – 25 gacha, shu jumladan antropoidlar, odamlarda 24 tagacha. Shuningdek, sakrum bir-biriga bog’langan turli xil sonli umurtqalardan iborat bo’lib, maymunlardan odamlarga pastki oyoq-qo’llarining kamarlari bo’g’im qiladigan sakral umurtqalar sonining ko’payishi kuzatiladi (2 dan 5 gacha). Odamlarda, tik turish tufayli, sakrum o’zining eng yuqori rivojlanishiga etadi va odatda 5 vertebra yoki hatto 6 (sakralizatsiya bilan) iborat. Kaudal umurtqa pog’onasi quyruq uzunligiga qarab juda katta farq qiladi. Odamlarda kaudal vertebra (koksiks) soni 4 ta, lekin 5 dan 1 gacha bo’lib, boshqa hayvonlar bilan solishtirganda eng kichik songa etadi. Natijada, inson umurtqalarining umumiy soni 30 – 35, ko’pincha 33. Qovurg’alar umurtqa pog’onasining butun uzunligi bo’ylab joylashgan bo’lishi mumkin (ilon), lekin ko’pincha ular ko’krak mintaqasida, qolgan bo’limlarda esa rivojlanadi. qovurg’alar umurtqa pog’onasi bilan birlashib, rudimentar shaklda qoladi. Ko‘pchilik sutemizuvchilarda qovurg‘alar umurtqa pog‘onasiga ikki joyda: umurtqali jismlarga va ko‘ndalang jarayonlarga birikadi. Qovurg’alarning ventral uchlari sternum bilan mahkamlanadi, bu faqat quruqlikdagi umurtqali hayvonlarda qo’shni yuqori oyoq kamarining rivojlanishi bilan bog’liq holda paydo bo’ladi, shuning uchun oyoq-qo’llari yo’qolgan hayvonlarda, masalan, ilonlarda sternum yo’q. Yuqori quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarda sternum qovurg’alarning ventral uchlaridan rivojlanadi, ular embrionlik davrida (odamlarda 2-oyda) juftlashgan ko’krak plitalari bilan birlashadi va o’rta chiziq bo’ylab qo’shilib, juftlashtirilmagan suyakka aylanadi. Inson tanasining skeleti, tananing vertikal holati tufayli , o’zgarishlarga uchraydi, buning natijasida u to’rt oyoq ustida yuradigan boshqa sutemizuvchilar skeletidan farq qiladi. Ikkinchisida, umurtqa pog’onasi, servikal mintaqadan tashqari, barcha to’rt oyoq-qo’l bilan qo’llab-quvvatlanadigan yumshoq kamar shakliga ega. Odamlarda, boshqa statik holatlar tufayli, umurtqa pog’onasi egri vertikal ustun bo’lib, tepada boshni ko’tarib, pastki qismida esa pastki oyoq-qo’llarga tayanadi. Vertikal holat ko’krak qafasining konfiguratsiyasiga ham ta’sir qiladi. Shunday qilib, inson tanasining skeleti quyidagi xarakterli xususiyatlarga ega , yuqori oyoq-qo’lning vertikal holati va mehnat organi sifatida rivojlanishi tufayli: 1) vertikal joylashgan umurtqa pog’onasi, ayniqsa, sakral sohada, egilishlari bo’lgan, bu erda tumshug’i chiqib turadi. oldinga shakllanadi; 2) umurtqali jismlarning yuqoridan pastgacha bosqichma-bosqich o’sishi, bu erda pastki oyoq-qo’l bilan bog’lanish sohasida ular pastki oyoq-qo’l kamari orqali bitta suyakka – 5 ta umurtqadan iborat sakrumga birlashadi; 3) ko’ndalang o’lchamdagi va eng kichik anteroposterior o’lchamli keng va tekis ko’krak qafasi.
Источник: https://meduniver.com/Medical/Anatom/29.html MedUniver