Kuyish – bu ko’proq muhokama qilinadigan muammo. Buning ajablanarli joyi yo’q – odamlar tushunishni boshladilar: samarali ishlash uchun nafaqat uning intensivligi, balki xodimning holati ham muhimdir.
Bundan tashqari, charchash hayot sifatini sezilarli darajada pasaytiradi va jiddiy ruhiy kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin .
Kuprum umrbod ta’lim laboratoriyasi asoschisi, tashkiliy maslahatchi, murabbiy Renata Gizatulina bilan charchashga nima sabab bo’lishi mumkinligi va ish joyini o’zgartirish imkoni bo’lmasa, u bilan qanday kurashish haqida suhbatlashdi .
Ishda charchash
Haqiqatan ham, hayotning zamonaviy ritmi ishda charchashning haqiqiy «epidemiyasini» qo’zg’atadi deb aytish mumkinmi?
— Ha, hisobotlar shuni ko’rsatadiki, ba’zi mamlakatlarda xodimlarning charchash darajasi 37 foizdan 58 foizgacha o’zgarib turadi. Boshqa ma’lumotlarga ko’ra, xodimlarning uchdan bir qismi charchash alomatlarini boshdan kechiradi.
Kuyish – bu insonning energiya, motivatsiya va ba’zan sog’lig’ining yomonlashishiga olib keladigan uzoq davom etadigan stress holati.
«Hayot ritmi» deganda men doimiy giperstimulyatsiya va ko’p vazifani nazarda tutyapman. Zamonaviy odam, ba’zan tunu-kun boshida juda ko’p kontekst va aloqalarni saqlashi kerak. Shu bilan birga, biz doimo yangi chaqiriqlar, qiziqarli vazifalar, ijtimoiy tarmoqlar, ijodkorlik imkoniyatlari va hokazolar bilan rag’batlanamiz. Bo’sh vaqtimizda ham biz kontentni iste’mol qilishni, o’qishni, faol ish bilan shug’ullanishni davom ettiramiz va miyamiz tinchlanmaydi. Menimcha, hozir dam olish – bu iroda harakati, biz e’tiborimizni to’xtashga qaratishimiz kerak, shunchaki arzonroq faoliyatga o’tishimiz kerak emas va bu ba’zan juda qiyin.
Bu omillardan tashqari, charchashga, albatta, iqtisodiy vaziyat, sanoat, muayyan kompaniyadagi ish muhiti, ish joyidagi munosabatlar va yordam, inson asab tizimining xususiyatlari va boshqa omillar ta’sir qiladi. Bundan tashqari, so’nggi bir necha yil ichida biz dunyo qanday «silkitayotganini» va buning natijasida eski ma’nolarni yo’qotayotganini his qildik. Ularni yana topish uchun vaqt kerak bo’ladi.
Sizningcha, qaysi kasblar charchashga ko’proq moyil?
– Kuchlanishning asosiy omillariga qarab men kasblarning uch guruhini ajratgan bo’lardim:
- Shikastli hodisalarga duchor bo’lish xavfi bo’lgan kasblar va kasblarga yordam berish: o’t o’chiruvchilar, shifokorlar, psixoterapevtlar, jurnalistlar, o’qituvchilar, xayriya tashkilotlari va inson huquqlari tashkilotlari xodimlari. Ko’pincha bu kasblardagi odamlar yillar davomida kasbda qolishlariga yordam beradigan mudofaaviy kinizmni qanday rivojlantirayotgani ko’rinadi. Ushbu kompaniyalar bilan ishlashda men travmadan xabardor yondashuvlarni amalga oshirishga yordam beraman va travma ta’sirining oqibatlari haqida xabardorlikni oshiraman.
- Xizmat ko’rsatish sanoati, masalan, mehmonxona xizmatlari, oziq-ovqat sanoati. Bu erda hissiy charchoq ko’pincha his-tuyg’ularingizni yashirish va mijozlarga doimo tabassum qilish zarurati tufayli yuzaga keladi.
- Rahbarlar, tadbirkorlar, loyiha menejerlari kabi ko’p vazifali va tartibsiz jadvalga ega bo’lgan kasblar. Bu mutaxassislar biz yuqorida muhokama qilgan omillarga ayniqsa sezgir.
Men o’zimni charchagandek his qilyapman – ta’til yordam beradimi?
— Ta’til muhlat beradi, lekin har doim ham yechim bo‘lavermaydi. Ba’zida ishni to’liq qayta baholash va qayta tashkil etish talab qilinadi va ba’zi hollarda faqat ta’til – ishni himoya qilish bilan uzoq muddatli ta’til – va psixoterapevt kabi professional bilan ishlash sizga charchashdan xalos bo’lishga yordam beradi .
Kuyish to’lqinga o’xshaydi va to’lqinlarda rivojlanadi. Dastlab, inson o’zini va oilasini unutib, maqsadlarga faol intiladi. Ish zavq keltiradi, lekin ishtiyoq haddan tashqari bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan yukning chidab bo’lmasligi hissi paydo bo’ladi. Ko’ngilsizlik, tashvish yoki g’azab paydo bo’ladi, lekin odamlar o’z burch hissi bilan ishlashda davom etadilar.
Hech narsa o’zgarmasa, psixofiziologik kollaps bosqichi boshlanadi: to’liq charchoq, surunkali charchoq, nochorlik va qo’rquv. Tana o’zini begona va zaif his qiladi.
Kuchlanishdan chiqish yo‘li yo‘nalishni o‘zgartirish bosqichidan boshlanadi, bunda inson o‘z tajribasini qayta ko‘rib chiqadi va o‘z ehtiyojlariga mos ravishda turmush tarzini tiklab, tiklana boshlaydi.
Har kim yonib ketishi mumkinmi yoki bu individual ruhiy xususiyatmi?
— Kuyish asab tizimi atrof-muhit bosimiga bardosh bera olmaganida yuzaga keladi, bu esa uzoq davom etadigan stressga olib keladi. Bu shuni anglatadiki, charchashda ikkita omil rol o’ynaydi:
- Shaxsiy xususiyatlar – asab tizimining barqarorligi, oila yoki yaqin atrofdagi yordam, xabardorlik qobiliyati, o’zini o’zi qo’llab-quvvatlash, o’z ahvolini tushunish qobiliyati, bunday sharoitlardan chiqish tajribasi. Albatta, odamlar bir xil stress omillariga turlicha munosabatda bo’lishadi, ammo bu nafaqat ruhiy xususiyatlarga bog’liq. Misol uchun, oilada minimal yordamga ega bo’lgan yolg’iz ona, ruhiy jihatdan barqaror bo’lsa ham, boshqalarga qaraganda stressga ko’proq ta’sir qiladi.
- Kontekst – shaxsiy omillarga qo’shimcha ravishda, ish muhiti charchashga ta’sir qiladi. Hamkasblar va rahbarlar bilan munosabatlar, kompaniyaning madaniyati va psixologik iqlimi, kompaniyaning tuzilishi va tashkiliy dizayn va vazifalar stressni keltirib chiqaradimi yoki yo’qmi muhim ahamiyatga ega. Agar kompaniyada juda ko’p nizo yoki mobbing bo’lsa – ish joyida bezorilik – u holda hatto eng chidamli xodimlar ham yonib ketishi mumkin.
O’zingizga qanday yordam berish kerak
Ishda kuyib ketdim, lekin tashlab ketolmayman – garovim bor. Nima qilsa bo’ladi?
— Bu masala kompleks yondashuvni talab qiladi. Unga har tomondan yondashish muhim:
- Yordam toping. Yoningizda kimdir bo’lishi muhim. Bu oilaviy yordam, psixoterapevt yoki murabbiyning yordami yoki sizning ahvolingizni muhokama qilishingiz mumkin bo’lgan do’stingiz bo’lishi mumkin.
- Stress sabablarini aniqlang va ishda o’zingizni kuzatib boring. O’zingizdan so’rang: Qaysi vaqtda ishda o’z ehtiyojlarim bilan aloqani yo’qotaman? Agar xohlamasam, rozi bo’lishga va yon berishga nima majbur qiladi? Ishda o’zimni jismonan qanday his qilyapman? Muayyan shaxs bilan suhbatda? Xabardorlik muammoni hal qilish istiqbollarini ko’rishga yordam beradi.
- Agar siz sabablarni topsangiz va ularga ta’sir qilish mumkin bo’lsa, xatti-harakatingizni o’zgartiring. Agar muammo, masalan, jamoaviy munosabatlar yoki ishni tashkil qilishda bo’lsa, buni menejeringiz yoki HR bilan muhokama qiling. Bu oson qadam emas va ko’pincha vositachisiz amalga oshirish qiyin, lekin o’zingizning va boshqalarning pozitsiyalarini aniqlashtirish uchun suhbatni boshlash muhimdir.
- Salomatlik va farovonlikka e’tibor qarating. Bu klişe bo’lib tuyuladi, lekin yaxshi uyqu gigienasiga amal qilish va sirkadiyalik ritmingizni sozlash, parhez va jismoniy faoliyat ko’rsatmalariga rioya qilish ko’p yordam beradi. Bu tanangizni va shunga mos ravishda asab tizimini mustahkamlaydi, shuningdek, tanadagi ko’plab jarayonlarga ta’sir qiluvchi gormonal tizimni tartibga soladi. Meditatsiya va aqliy mashqlar foydali bo’ladi. Ishdan tashqari sizga quvonch keltiradigan narsalarni toping: sevimli mashg’ulotlar, ehtiroslar va ijodkorlik.
- Maqsadlaringizni qayta ko’rib chiqishga harakat qiling. Agar siz o’zingizning ishingizning ma’nosini yo’qotgan bo’lsangiz, maqsadlaringizni qayta belgilashga harakat qiling, masalan, murabbiylik vositalaridan foydalaning. Bu sizning ishingizga kengroq qarashga va unda sizni ilhomlantiradigan narsalarni topishga yordam beradi.
Ishda charchashning oldini olish
Ish beruvchilar xodimlarning charchashini oldini olish uchun biror narsa qila oladimi?
– Ha, albatta, ish beruvchi ba’zi qadamlar qo’yishi mumkin. Bu har doim ham uning manfaatlariga mos keladi: yonib ketgan xodimlar o’z ishining sifati uchun to’liq javobgarlikni o’z zimmalariga olmaydilar.
- Kompaniyadagi munosabatlarni yaxshilash. Hech narsa stressga dosh berishga jamoadagi sifatli munosabatlardan ko’ra yordam bermaydi – hamkasblar va menejer bilan. Ko’pincha vertikal yoki gorizontal aloqa stress manbai bo’ladi. Shu sababli, ish beruvchilar etakchilikni rivojlantirishga va direktiv bo’lmagan etakchilik madaniyatiga, shuningdek, qo’llab-quvvatlovchi muloqotga sarmoya kiritishlari mumkin. Bu, shuningdek, odamlar ish joyida ham, norasmiy ravishda ham muloqot qilishlari mumkin bo’lgan jamiyatni yaratishga yordam beradi.
- Kompaniyadagi kontekstda ishlash. Kompaniyada o’zgarishlar kiritilganda, ularning xodimlarning xavfsizlik hissiyotlariga ta’sirini baholash muhimdir. Kompaniyaning psixologik iqlimini o’rganing, xodimlaringiz bilan suhbatlashing va nafaqat so’rovlar orqali.
- Kuchlanishning dastlabki belgilarini tan oling va ularga javob bering. Ko’pincha menejerlar xodimlarning charchaganini juda kech sezadilar, bu haqda xodimning o’zi xabar berganda va ba’zan u ishdan bo’shatilgandan keyin. Stressning dastlabki belgilari asabiylashish, to’qnashuvlar, passiv tajovuz, tez-tez kasalliklar va xodimni jamoadan keskin chiqarib tashlash bo’lishi mumkin. Bu belgilarni nafaqat sezish, balki ularga javob berish ham muhim: yakkama-yakka suhbatlashing, jamoa bilan qiyin vaziyatlarni muhokama qiling, qo’llab-quvvatlash va boshqa choralarni taklif qiling.
- O’z farovonligimiz va bir-birimizga g’amxo’rlik qilish madaniyatini rivojlantirish. Ish beruvchi ma’ruzachilarni taklif qilishi va farovonlik haqida suhbatlar tashkil qilishi, g’amxo’rlik madaniyatini yaratishi mumkin. Bu, shuningdek, stressning jamoaga ta’siri haqida puls so’rovlarini joriy etish, sog’lom odatlar – ovqatlanish, uyqu, jismoniy mashqlar, shuningdek, ongni rivojlantirish amaliyotlarini muhokama qilishni o’z ichiga oladi.