Xorazm
1—2-asrlarda Oʻrta Osiyoning ayrim mintaqalarining ahvoli haqida. n. e. asosan arxeologik ma’lumotlar asosida hukm qilish mumkin. Kushon imperiyasining shimoli-g’arbiy burchagi Xorazm tomonidan bosib olingan. Bu hudud arxeologik jihatdan boshqalarga qaraganda yaxshiroq o’rganilgan. Xorazm allaqachon Kadfis I davrida kushonlarga qaram bo’lib qolgan va Kanishka davrida Kushonlar davlati tarkibiga yanada mustahkamroq kiritilgan. Kushonlar davridagi Xorazmning eng muhim yodgorliklari (Ayaz-qal’a, Gyaurqal’a va boshqalar) 2-asrga to’g’ri keladi.
Ayoz-qal’a majmuasi ana shu nuqtai nazardan qiziq. Bu yerda mustahkamlanmagan qishloq aholi punktlari topilgan, ular dehqon erlari majmuasini ifodalaydi, ularning har biri past g’isht devori bilan o’ralgan katta hovlidan iborat bo’lib, aftidan bog’lar va sabzavot bog’lari egallagan. Bu, ehtimol, patriarxal urug’ jamoasining alohida patriarxal oilalarga parchalanishi va qishloq jamoasining shakllanishidan dalolat beradi. Murakkab dehqon posyolkalarining mavjudligi, ayniqsa, urug’ emas, balki asosiy iqtisodiy birlik bo’lgan oila bo’lgan qishloq jamoalari uchun xosdir. Klan jamoasining qulashi natijasi dvoryanlarning paydo bo’lishi edi. Ayaz-qal’a majmuasining ko’plab mustahkamlanmagan dehqon mulklari orasida uchtasi ajralib turadi, ular hajmi jihatidan ancha kattaroq va egalari atrofdagi aholini osongina hukmronlik qila oladigan kuchli qal’alarni ifodalaydi. Shu bilan birga, davlatning roli kuchaymoqda. Agar ilgari har bir shahar va hatto har bir qishloq aholi punkti ko’chmanchilardan o’zini himoya qilgan bo’lsa, endi doimiy garnizonlari bo’lgan davlat tomonidan qurilgan istehkomlar zanjiri dashtlarga qarab harakat qilmoqda.
Madaniy jihatdan Xorazm Kushonlar davrida butun Oʻrta Osiyoda tarqalgan yangi oqimlardan boshqa hududlarga qaraganda kamroq taʼsir koʻrsatdi. To‘g‘ri, Xorazmda buddizmning tarqalishining izlari bor, u yerda buddist stupalarining miniatyura tasvirlarini topish mumkin. Biroq, umuman olganda, zardushtiylik yoki uning ba’zi navlari hukmron din bo’lib qolmoqda. San’at sohasida xorijiy ta’sir biroz kuchliroq edi. Kushon (yunon-budda) sanʼati bir qator Xorazm badiiy hunarmandchiligida oʻz aksini topgan.
Choch, Farg‘ona, So‘g‘diyona
Oʻrta Osiyoning shimoli-sharqiy dehqonchilik rayonlari — Choch va Fargʻonada Kushonlar davrida jiddiy oʻzgarishlar roʻy bermadi.
So’g’diyonada kushon davriga oid ko’plab buyumlar qadimgi Samarqand o’lkasi bo’lgan Afrasiyobdan topilgan. Ko‘zalardagi qabrlar topilmalari zardushtiylik hukmron dinga aylanganligini ko‘rsatadi. Mahalliy urf-odatlar saqlanib qolganligidan Navro’z (Yangi yil) bayrami bilan bog’liq ko’plab kult loy haykalchalari dalolat beradi. Ular har yili buzilib, yangilari bilan almashtirildi. Bularning barchasi Xorazm singari So’g’diyona ham hind ta’siridan nisbatan kam ta’sirlanganligini ko’rsatadi.
Baqtriya
Baqtriyada, arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, qishloq va shahar o’rtasida sezilarli farq saqlanib qolgan. Qishloq xoʻjaligi texnikasi darajasi juda pastligicha qolib ketgan, don maydalagichlar yoki qoʻlda tegirmon toshlari yordamida maydalangan va hokazo. Shu bilan birga eski Termizda olib borilgan qazishmalar Kushonlar davridagi Baqtriyadagi shahar hayotining nisbatan yuqori darajada boʻlganligini koʻrsatadi. Hisor qabristonidagi qabrlar ham qiziqarli material beradi: kulol charxida yasalgan chiroyli idishlar hunarmandchilikning yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi.
Xorazm va Soʻgʻdiyona bilan solishtirganda Baqtriyaga hind taʼsiri koʻproq taʼsir qilgan. Yuqorida biz buddizmning bu yerda sezilarli darajada tarqalishi toʻgʻrisida maʼlumotlar berib oʻtgan edik, buning asosi, aftidan, Oʻrta Osiyoning boshqa hududlariga qaraganda, quldorlik munosabatlarining rivojlanishi boʻlgan.
1—2-asrlarda hunlar. n. e.
Eramiz boshlarida, ya’ni O‘rta Osiyoda Kushonlar saltanati tashkil etila boshlagan davrlarda Xan imperiyasining kuchsizlanishidan foydalanib, hunlar Sharqiy Turkistonni egallab oldilar. Biroq hunlarning Sharqiy Turkiston vohalari aholisiga qoʻygan soliq va bojlari shunchalik ogʻir ediki, milodiy 34-yilda. e, alohida shahar-davlatlar hukmdorlarining o’zlari Xitoy protektorati ostiga kirishga harakat qilishdi. 1-asrning butun ikkinchi yarmi. Xitoy va xunlar o’rtasidagi kurashga to’lib-toshgan va kelib chiqishi tungus bo’lgan ko’chmanchi Syan-Bi qabilalari Xitoy bilan ittifoq tuzgan. 90-yilda Xunlar Hamida magʻlubiyatga uchradi, natijada Xunlarning Hami hududidagi yerlari Syan-bilar tomonidan bosib olindi va bu yerda aylanib yurgan xunlarning oʻzlari qisman Syan-bi nomini qabul qildilar, yaʼni. , ular Syanbi qabilalari ittifoqiga kirdilar (chunki xunlarning oldingi muxoliflari ularning qabila ittifoqiga kirgan), qisman gʻarbga, Balxash koʻliga koʻchib oʻtganlar. va boshqa tomondan, hunlarning o’zlari Balxash hududida ko’chmanchi bo’lgan usunlarni tobora ko’proq bo’ysundirdilar.
Shunday qilib, hunlar tobora g’arbga qarab harakatlana boshladilar. Hunlar mulkining markazi Qozogʻiston hududiga koʻchib oʻtadi. II asrda Kushonlar podsholigining eng katta muvaffaqiyatlari davrida hunlar Xitoy bilan Sharqiy Turkistonning Kanishka imperiyasi tarkibiga kirmagan qismlari uchun kurashni davom ettirdilar. Oʻrta Osiyodagi koʻchmanchi qabilalarning aksariyati hunlarga qaram boʻlgan, Kushon imperiyasining tanazzulga uchragan davridagi xunlarning bosqinlari oʻtroq Soʻgʻdiyonaga ham taʼsir qilgan.