Yozuv, adabiyot va fan
Efiopiya, keyin esa Sais fir’avnlarining g’alabasi bir vaqtning o’zida ruhoniy zodagonlarning Liviya armiyasi ustidan qozongan g’alabasi edi. Va agar Liviya fir’avnlari o’zlarining unvonlari va yodgorliklarida o’zlarini Yangi Qirollik an’analarining davomchilari deb e’lon qilishgan bo’lsa, unda XXV va XXVI sulolalar shohlari o’zlarini O’rta va ayniqsa Eski Qirollik tartibini tiklovchilar sifatida ko’rsatishgan yangi hukmdorlar o’zlarining qadimgi o’tmishdoshlarining unvonlariga o’xshardilar; XXVI sulolaga oid ba’zi yozuvlarni uslubi va imlosi bo’yicha Eski podshohlik asarlari bilan adashish mumkin. Biroq, diqqat bilan qaralsa, xatolar ko’rinadi: taqlidchilar qadimgi yozuvning mohiyatiga to’g’ri kirib bora olmadilar. Hayot piramidalar davridan uzoqlashdi va yozuvlarning ieroglif yozuvining o’zi nihoyat kundalik hayotda ishlatiladigan kursiv yozuv bilan aloqasini yo’qotdi.
Miloddan avvalgi 700-yillarda Shimoliy Misrda. e. Eski biznes kursiv yozuvidan demotik («xalq») deb nomlangan yangi harf ishlab chiqilgan. Uning paydo bo’lishi pul xo’jaligining rivojlanishi bilan bog’liq holda turli yozma muomalalarga bo’lgan ehtiyojning ortishi bilan bog’liq edi. Biroq, Fivda eski kursiv yozuv qo’llanilgan, faqat juda ravon qo’l yozuvida – kech ieratik harf deb ataladi. Faqat XXVI sulolaning oxirida Thebesda yangi kursiv yozuv ustunlik qildi.
Zaif XXI va XXI sulolalar bilan Yangi qirollik davri jamoatchilik elitasiga «klassik» davr sifatida ko’rinmay qolmadi. «Hayot uyi» kotibining entsiklopedik lug’ati Amenemipet, o’sha paytdagi dunyoning o’ziga xos terminologik sharhi, Yangi Qirollikning oxirida tuzilgan, hozir katta talabga ega edi: XXI-XXII sulolalar davridan boshlab, bu asarning bir qancha toʻliq boʻlmagan nusxalari bizgacha yetib kelgan.
Efiopiya-Saisis davriga oid deyarli barcha qoʻlyozmalar yoʻq qilinganligi sababli biz uning ilmi haqida kam maʼlumotga egamiz. Yunon-rim afsonasi qadimgi yunon donishmandlarining donolik mamlakati hisoblangan Misrga sayohatlari haqida gapiradi. Qadimgi yunon materialist faylasufi Fales misrliklardan suv hamma narsaning asosi ekanligi haqidagi ta’limotini o’zlashtirganligi ta’kidlangan. Misr tibbiyoti o’sha davrda dunyoda katta shuhrat qozongan. Forslar Misrni zabt etgandan so’ng, shoh Doro I XXVI sulolaning so’nggi qirollari qo’l ostida «shoh (harbiy) kemalari boshlig’i» sifatida xizmat qilgan oliy ruhoniy va tabib Misr Ujagorresentuga «shoh (harbiy) kemalari boshlig’i» sifatida «qirol» ni tiklashni buyurdi. hayot uyi” – o’sha paytga kelib yaroqsiz holga kelgan oliy ilmiy muassasa. Ujagorresent yozuvidan bu muassasa Kambiz istilosidan oldin qanday bo’lganini tasavvur qilish mumkin. “Men ularni (ya’ni muassasa ta’limotini) (tanavor) erlarning o‘g‘illaridan bo‘lgan har xil kitobiy (?) odamlar bilan ta’minladim – u yerda arzimagan o‘g‘il (erkak) yo‘q edi. Men ularni har xil mutahassislar qo‘liga topshirdim… Janobi Hazrati ularga har bir yaxshilik o‘z xohishiga ko‘ra berilishini, barcha ishlarini qilishlari uchun buyurdilar. Men ularni har xil yaxshi narsalar bilan jihozladim, ularga kerak bo’lgan hamma narsa, avvalgi holatiga ko’ra, Muqaddas Kitobda (yozilgan). Janobi Hazrati har bir bemorga hayot berish, barcha xudolarning nomlarini, ularning ibodatxonalarini, ilohiy qurbonliklarini o’rnatish, ularning bayramlarini abadiy boshqarish uchun (uchun) bu mahoratning foydasini bilganligi uchun shunday qildi. Shunday qilib, oliy ilmiy muassasa nafaqat tibbiyot san’ati, balki ma’bad ishlariga ham g’amxo’rlik qildi. Olimlarning «yuqori martabali» doirasiga kirish «yuqori tug’ilganlar» uchun rad etildi: fan faqat jamiyatning yuqori qatlamlarining mulki hisoblangan.
Oddiy odamlarning uyatsiz talon-tarojlari va zulmi shu darajaga yetdiki, hatto axloqiy yozuvlar ham, masalan, kotib Amenemipetning «ta’limoti», ehtimol Liviya davridagi, ommaviy huquqbuzarliklarga katta e’tibor berishga majbur bo’ldi.
Gerodotning XXVI sulolasi va uning hukmronligi arafasida sodir bo’lgan voqealar haqida yozib olgan ba’zi hikoyalari ertaklarga o’xshaydi, garchi ular asosan ular haqida gapirgan davrlarga qaytishi mumkin edi. Fir’avn Petubastis nomi bilan bog’liq bo’lgan va Liviya hukmronligining oxirida mamlakatdagi vaziyatni juda yaxshi tasvirlaydigan ertaklar, Amasis haqidagi hurmatsizlik hikoyalari va keyingi demotik qo’lyozmalarda saqlanib qolgan shunga o’xshash ertaklar haqida ham shunday deyish mumkin.
Kechki Misrning hikoya adabiyoti bizga kam ma’lum. Biroq, Moskvadagi Davlat tasviriy san’at muzeyida saqlanayotgan papirus bizga fivalik oliy ruhoniy Xerihor nomidan Finikiyaning Biblos shahriga ma’bad qayig’i uchun yog’och olish uchun qilgan sayohati haqida batafsil va yorqin yozilgan «Unuamonning hisoboti» ni beradi. . Bu adabiy asar, ehtimol, Misr elchisining haqiqiy baxtsiz hodisalariga asoslangan edi. Bibliya hukmdori bu asarda Misrni mahorat va ilm vatani sifatida gapiradi. Bu hikoyada e’tiborga molik narsa – tabiat va to’lqinli dengiz tasviri.
XXI-XXVI sulolalarga oid koʻplab bitiklar bizgacha yetib kelgan, biroq nisbatan oz sonli tarixiy qirollik yozuvlari va zodagonlarning koʻproq biografiyalari orasidan faqat bir nechtasi badiiy ahamiyatga ega. XXVI sulola davridagi ijtimoiy elitaning umumiy mentalitetiga ko’ra, uzoq vaqtdan beri foydalanilmagan «piramida yozuvlari» yana yodgorliklarga «O’liklar kitobi» va boshqa so’nggi asarlarning afsunlari bilan o’ralgan. Kechki podshohlik yozuvlari miloddan avvalgi 700 yilga almashtirilgan tirik kech Misr yoki demotik tilida yozilmagan. e. Yangi misrlik, lekin o’lik O’rta Misrda, garchi keyingi inqiloblar aralashmasisiz. Eski qirollikning yangi qayta yozilgan asarlari yanada qadimiy tilda – qadimgi Misrda tuzilgan.
Arxitektura va tasviriy san’at
Thebesdagi XXI-XXV sulolalarining binolari asosan Yangi Qirollikning qurilishini davom ettirdi. XXVI sulola o’zining qurilish ishlarini Quyi Misrda jamlagan holda u erda deyarli qurilgan, ammo bu erda o’sha davrdagi ma’bad binolaridan juda oz narsa saqlanib qolgan. XXVI sulola shohlarining qabrlari Gerodotning yozishicha, Saisdagi shahar ibodatxonasi hovlisida joylashgan. Yunon sayyohi Apr qabrini xurmo ko‘rinishidagi ustunlari bo‘lgan tosh saroy sifatida tasvirlaydi.
XXI-XXVI sulolalar davri bizga ko’plab haykallarni qoldirdi; ular ko’pincha beg’ubor tugatilgan, ammo o’sha davrdagi haykallarning juda oz qismi chinakam badiiy jihatdan kuchli asarlardir. Ularda Qadimgi va ayniqsa O’rta Qirollik namunalarining ta’siri sezilarli; bu ta’sirsiz, ehtimol, XXV sulolaning oxiri – XXVI sulolaning boshlarida Teban hukmdorlarining haykallari kabi hayotiy asarlar yaratilgan.
Quyi Misr ibodatxonalari vayron bo’lganligi sababli, Kech Misrning planar tasviriy san’ati haqidagi tushunchamiz biroz to’liq emas. Shunisi e’tiborga loyiqki, nafaqat Shimolda, balki hatto Fivda, XXVI sulola davridan boshlab, qadimgi podshohlikdan olingan tasvirlar qabrlar devorlariga joylashtirila boshlandi; bir holatda ular to’g’ridan-to’g’ri Yuqori Misrning butunlay boshqa hududida joylashgan 6-sulolaga oid qabrdan ko’chirilgan. Ammo xuddi shu XXVI sulola davridagi planar tasvirlar orasida asl nusxaning xususiyatlarini o’tkazishning yorqinligi bo’yicha barcha oldingilaridan ustun bo’lgan tasvirlar bo’lishi mumkin edi. Bu bizgacha yetib kelgan Psammetix I ning to‘liq real qiyofasi, uning qo‘pol, xunuk yuzi.
Qadimgi Misrning, shuningdek, qadimgi Sharqning boshqa mamlakatlari kabi fan, ishlab chiqarish va san’at sohasidagi yutuqlari O’rta yer dengizi mamlakatlari madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi va insoniyatning keyingi rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega edi.
E’tiqodlar
Fivda ruhoniylar davlatining shakllanishi bilan Amunga bo’lgan hurmat kuchaydi, hatto sud jarayonlari ham ko’pincha xudoning kashshoflari shaklida amalga oshirildi. Fivda Omon nomidan butun farmonlar chiqarildi. Efiopiyaliklarning «Amun shohligi» ni tiklashga urinishlari muvaffaqiyatsiz yakunlanganidan keyin bu xudoning ulug’vorligi so’nib ketdi. Faqat Fibada va mamlakatning boshqa bir qancha joylarida Amon hali ham hurmatga sazovor edi. XXVI sulolaning qo’shilishi bilan, Sais fir’avnlari hokimiyatining harbiy homiysi hisoblangan qadimgi Sais ma’budasi Neytning ma’lum darajada yuksalishi kuzatildi.
Shubhasiz, kuchaygan ruhoniylarning ishtirokisiz mahalliy muqaddas hayvonlarga bo’lgan hurmat kech qirollikda o’sdi, ayniqsa Quyi Misrning eng yirik shahri Memfisda yaqqol ko’zga tashlanadi, uning muqaddas buqasi Apis hozirda davlat hokimiyati tomonidan alohida e’tiborga sazovor bo’lgan.