O’sha davrdagi quldorlik tsivilizatsiyasining ikkinchi markazi – o’sha paytda Nil vodiysi tsivilizatsiyasidan deyarli ajralgan Mesopotamiyada 3-2-ming yilliklar oxirida nafaqat qirollikning qulashiga olib kelgan voqealar sodir bo’ldi. 3-Ur sulolasi tomonidan yaratilgan Shumer va Akkadlar, lekin jamiyat hayotida ham jiddiy o’zgarishlarga olib keldi. Bu voqealar natijasida qullar ekspluatatsiyasiga duchor boʻlgan koʻp sonli kishilar guruhlari mehnati bilan yaratilgan ulkan, oʻta markazlashgan qirol xoʻjaliklari tizimi yoʻq qilindi. Mamlakat, xuddi Qadimgi Qirollik Misri kabi, ko’plab kichik davlatlarga bo’linib ketdi, ularda Misrda bo’lgani kabi, xususiy quldorlik iqtisodiyoti tobora rivojlanib bormoqda. Qirollik fermer xo’jaliklari endi avvalgidan biroz boshqacha tus oldi.
Miloddan avvalgi 2-ming yillikning birinchi yarmida. e. Bobil shahri atrofida deyarli butun Mesopotamiya vodiysining yangi birlashuvi yuz berdi (ming yil o’tib paydo bo’lgan «Yangi Bobil podshohligi» dan farqli ravishda «Qadimgi Bobil podsholigi» deb ataladi). Iqtisodiy zarurat, jumladan, butun Mesopotamiya vodiysida yagona sug’orish tizimini saqlash zarurati ham mamlakatni siyosiy birlashtirish zaruriyatini belgilab berdi. Taxminan 2 ming yil davomida, shu vaqtdan boshlab, Bobil shahri nafaqat Mesopotamiya, balki butun qadimgi dunyoning eng muhim iqtisodiy va madaniy markazi bo’lib qoldi. Bu keyinchalik butun qadimgi Mesopotamiya ko’pincha Bobiliya deb atalganligini tushuntiradi.
Qadimgi Bobil qirolligining paydo bo’lishi.
Isin va Larsa shtatlari.
III Ur sulolasi hokimiyati magʻlubiyatga uchragach, birlashgan Shumer va Akkad davlati oʻrniga Mesopotamiyaning shimolida va janubida bosqinchi amoriy qabilalari tomonidan asos solingan ikkita mustaqil qirollik paydo boʻldi. Shumer va Akkadning boy shaharlari talon-taroj qilingandan keyin o’z tog’lariga qaytgan elamliklardan farqli o’laroq, ikkinchisi asta-sekin mahalliy aholi bilan aralashib, mamlakatga joylashdi. Shimolda, Akkadda, poytaxti Nippurdan 25 km uzoqlikda joylashgan Isin shahrida joylashgan davlat tuzildi. Janubda amoriylar elamliklar ketganidan keyin poytaxti Larsa bo’lgan boshqa podshohlikka asos solgan. Ikkala sulolaning shohlari Ur sulolasi an’analarini davom ettirishga harakat qildilar va shuning uchun o’zlarini «Sumer va Akkad shohlari» deb atadilar.
Nippurada qazilgan mixxat yozuvlarining bir qator parchalarini taqqoslab, Isin sulolasining beshinchi qiroli Litsitishtaraning qonunlari to’plamini to’liq bo’lmasa-da tiklash mumkin edi. Amoriylar qiroli, ya’ni semit buyrug’i bilan yaratilgan bo’lsa-da, u shumer tilida yozilgan va kirish qismiga ko’ra, birinchi navbatda, Nippur, Ur shaharlari aholisining manfaatlarini hisobga olgan holda tuzilgan. va Isin. Omon qolgan parchalardan ko’rinib turibdiki, qonunlar endi harbiy asir, sotib olingan qul va qul qarzdor o’rtasida farq qilmadi. Podshoh Isinning qonunlari amorit bosqinchilari va ular bosib olgan Shumer va Akkad aholisi o’rtasidagi huquqiy munosabatlarda hech qanday farqni nazarda tutmagan, bu esa, ehtimol, amoritlarning noroziligiga sabab bo’lgan. Ko’rinishidan, bu oxir-oqibat ochiq qo’zg’olonga olib keldi. Gʻoliblarning gʻalabasi uzoqqa choʻzilmadi va qoʻzgʻolonni Lipitishtarning vorisi Urninurta bostirdi, uning qoʻl ostida Shumer va Akkadning quldor zodagonlari bir muddat gʻalaba qozondi.
Bu zodagonlar janubda, Larsa shtatida ham hokimiyatga erishdilar. Uning hukmronligi davridan boshlab qonunlarning bir parchasi bizga ham etib keldi. Bizgacha saqlanib qolgan 9 ta moddaga asoslanib, shuni aytish mumkinki, qonun qul egalarining manfaatlarini himoya qildi: u, masalan, ularning asrab olingan farzandlari uchun ishlash huquqini saqlab qoldi va ikkinchisini asrab oluvchilarning o’zboshimchaliklaridan himoya qilmadi. O’sha paytdagi qonun yirik qul egalarining sudxo’rlik intilishlarini cheklab qo’ymaganligini ta’kidlash uchun asos bor. O’sha davrda huquqiy fikrning nisbatan yuqori darajada rivojlanganligi shundan dalolat beradiki, jazoni belgilashda zarar etkazgan jo’kaning yomon niyatini hisobga olishga urinishlar allaqachon amalga oshirilgan.
Mesopotamiyaning boshqa davlatlari.
Isin va Larsa qirolligining mulklari Mesopotamiya chegaralaridan tashqariga chiqmadi. Isin podsholigining bevosita qoʻshnilari shimoli-gʻarbda Furotning oʻrta oqimida joylashgan Mari davlati va shimoli-sharqda Dajla daryosining irmogʻi boʻlgan Diyala daryosi vodiysida joylashgan Eshnunna davlati edi. Bu ikkala hududda ham koʻplab arxeologik tadqiqotlar olib borilgan boʻlib, ularning natijalari Gʻarbiy Osiyoning miloddan avvalgi 2-ming yillik boshlari tarixi va madaniyatiga yorqin oydinlik kiritgan. e.
Biz Eshnunna davlatining ijtimoiy munosabatlarini shu davlat podshohi Bilalama qonunlari toʻplami yoki uning bir qismi (miloddan avvalgi 20-asr boshlari) topilganligi tufayli yaxshi bilamiz. Isin va Larsa qonunlaridan farqli oʻlaroq, Eshnunna qonunlari shumer tilida emas, balki Mesopotamiya va unga tutash hududlarda oʻrnashib qolgan ilk semit qabilalarining tili boʻlgan akkad tilida tuzilgan. Bilalama qonunlaridan jami 60 ga yaqin turli mazmundagi maqolalar saqlanib qolgan. Shunday qilib, dastlabki ikki maqola turli tovarlar narxini belgilashga bag’ishlangan bo’lib, birinchi maqoladagi narxlar kumush bilan ifodalangan. ikkinchisi – donda. Bir qator maqolalarda ishga qabul qilishning turli shakllari ko’rib chiqiladi. Bir qancha maqolalar mushkenu deb atalmish (toʻliq erkin boʻlmagan) mulkini himoya qilish va ularning jamiyatdagi oʻrnini belgilashga qaratilgan edi. Qarz oldi-sotdisi bilan bog’liq maqolalar sudxo’rlikning sezilarli darajada rivojlanishidan dalolat beradi. Boshqa qadimgi Sharq qonunlarida bo’lgani kabi, oila huquqining turli masalalarini hal etishga oid maqolalar katta o’rinni egallaydi.
Eshnunna hukmdori Bilalama qonunlari, umuman olganda, lekin oʻz oʻrnida bizgacha yetib kelgan va yuqorida muhokama qilingan Mesopotamiya huquqiy yodgorliklaridan unchalik farq qilmaydi. Bu erda, Larsdagi Isinda bo’lgani kabi, qulni o’g’irlash yoki yashirish qatl bilan jazolanmaydi, faqat jinoyatchidan jarima undiriladi. Bunday sharoitda yirik qul egalari kichik qul egalarining qullarini o’g’irlash orqali tavakkal qilishlari mumkin edi. Eshnunna qonunchiligida to’laqonli fuqarolar (taxminan amorit bosqinchilari) va muskenu («sub’ektlar», «itoatkorlar»: biz ko’rib turganimizdek, bu atama uchun turli xil tushuntirishlar mavjud) o’rtasidagi farqni yo’q qila boshladi. Eshnunnada to’laqonli fuqarolarga tan jarohati yetkazish faqat pul jarimasi bilan jazolanardi: To’g’ri, janubda – Isin va Larsda – «bo’ysunuvchi» atamasi asta-sekin yo’qoldi va Eshnunnda, garchi saqlanib qolgan bo’lsa-da, deyarli yo’qoldi. asl ma’nosi. Bosqinchilar va «qo’l ostidagilar» (muskenu) o’rtasidagi huquqiy maqomning yaqinlashishi, albatta, Eshnunnaning uzoq vaqt bosib olinishi va bosqinchi amoritlarning mahalliy akkad aholisi bilan qo’shilishi bilan bog’liq edi.
Eshnunna davlati, xuddi g’arbiy qo’shnisi – Mari qirolligi kabi, Mesopotamiya davlatlari o’rtasidagi shiddatli kurashda ishtirok etdi va bu oxir-oqibat Bobil shohining qudratli va keng, ammo juda qisqa muddatli hokimiyatini yaratishga olib keldi. Hammurabi.
Bobilning yuksalishi. Hammurapi hukmronligi.
Bobil Mesopotamiyaning shimoliy qismida, Furot daryosida joylashgan edi. Shaharning nomi «Babil» (Bobil) «Xudo darvozasi» degan ma’noni anglatadi. Bobil mustaqil davlat sifatida tarix maydoniga nisbatan kech kirdi, shuning uchun Isin sulolasi ulamolari tomonidan tuzilgan qirollik sulolalari ro’yxatida birorta ham Bobil sulolasi qayd etilmagan. Kech Bobil ruhoniylarining afsonasi Bobil haqida eslab, xudolar Akkad shohi Sargonni Bobilga qilgan yomonligi uchun jazolaganini aytadi. III Ur sulolasining eng yirik vakili Shulgi Bobil xudosi Marduk ibodatxonasini talon-taroj qilgani uchun qanday jazoga tortilgani haqida ham afsonalar mavjud. Urning III sulolasi davridayoq Bobil sezilarli rol o’ynay boshlagan: hujjatlarda u Umma, Kish, Sippar kabi shaharlar bilan bir qatorda tilga olinadi.
Miloddan avvalgi 1895 yil atrofida Yangi bosqinchi amorit qabilalari Isin podsholigining shimoliy qismini egallab, bu yerda mustaqil davlat tuzishga muvaffaq boʻldi, uning poytaxti Bobil shahri edi. Yangi davlat taxminan bir asr davomida katta rol o’ynamadi. Ammo 18-asr boshlarida. Miloddan avvalgi e. Vanilonning qulashi bilan zaiflashgan Isin o’zining avvalgi ahamiyatini yo’qotdi va Larsa biroz oldin (miloddan avvalgi 1834 yilda) elamliklar tomonidan bosib olindi. Shimolda Ossuriya uchun vaqtinchalik mustahkamlanish davri boshlandi, bu esa Akkadning ayrim hududlarini, xususan, Mari va Eshnunna shaharlari hududlarini o’ziga qaram qilib qo’ydi.
Bu holatlardan Bobil shohi Xammurapi (1792-1750) foydalangan. Mesopotamiyada hukmronlik uchun kurashda o’z qo’llarini bo’shatish uchun Xammurabi o’zining Ossuriya qiroli Shamshiadad I ga qaramligini vaqtincha tan olganga o’xshaydi.
Hukmronligining 7-yilidayoq Hammurapi Larsdagi Elam sulolasining vakili Rimsin yordamida Uruk va Isinni bosib oldi, o’sha paytda qirollari bilan do’stona munosabatlar saqlanib qolgan. 9-yilda katta xoʻjalik ahamiyatiga ega boʻlgan “Xammurapi — moʻl-koʻllik” deb nomlangan kanal qurib, oʻz qudrati bilan bosib olingan viloyatlar aholisini yarashtirishga harakat qildi. O’zining birinchi muhim muvaffaqiyatlariga erishgan Xammurabi Ossuriya qiroli Shamshiadad 1 va uning ittifoqchilari – cho’l qabilalarining aralashuvidan qo’rqishni boshladi. U oʻzining shimoliy chegaralarini mustahkamlash chora-tadbirlarini koʻra boshladi va chegaradosh viloyatlarni bosib olishga kirishdi.
Shamshialadning o’limidan so’ng, Hammurapi o’g’lini Maridan haydab chiqarishga yordam berdi. Xammurai yordamida taxtga Marining eski qirollik uyining vakili Zimrilim o’tirdi. Mari davlatining yangi gullab-yashnashi boshlandi, bu cho’l qabilalarining bosqinlarini va Eshwunna qirolligi qo’shinlarining bosqinini muvaffaqiyatli qaytardi. Marining savdo aloqalari uzoq Kritga yetib bordi. Zimrilimga taxtni egallashga yordam bergan Xammurapi uning ittifoqchisiga aylandi. Ular bir-birlarini «aka-uka» deb atashardi: Zimrilim Bobil shohi saroyida doimiy vakillariga ega edi, lekin u ko’pincha o’z maktublarida Zimrilimning o’ziga va uning ulug’lariga murojaat qilgan. O’zlarining tashqi siyosatida ikkala qirol odatda birgalikda harakat qilgan.
Janubda Isin va Urukni zabt etgan, shimolda Mari bilan ittifoqqa tayangan Xammurapining pozitsiyasi nihoyatda foydali edi. O’shanda ham (hukmronligining 15-16 yillarida) u Mesopotamiyaning eng qudratli hukmdorlaridan biri edi.
Ammo tez orada Larsa hukmdori Rimsin va Xammurapi o’rtasidagi munosabatlar keskinlashdi va bu Bobil shohini vaqtincha qiyin ahvolga solib qo’ydi.
Janubiy viloyatlarning qulashi va shimoliy chegara chizig’ining rad etilishi natijasida Hammurapi uchun qiyin siyosiy vaziyat yuzaga keldi. Hal qiluvchi zarba uchun kuch to’plab, hukmronligining 30-yilida u dushmanlariga qarshi g’alabali hujum boshladi. Hammurapi Eshnunna boshchiligidagi shimoliy dushmanlarini mag‘lub etib, ularga yordam berishga uringan Elam qo‘shinini mag‘lub etdi. Hukmronligining keyingi 31-yilida (miloddan avvalgi 1762 yil) u oʻzining asosiy dushmani Rimsinga hujum qilib, poytaxti Larsani egalladi; Rimsin Elamga qochib ketgan bo’lishi mumkin.
Bobil qudratining kuchayishi uning ittifoqchisi Zimrilimda o’z saltanati taqdiri uchun katta tashvish tug’dirdi va urush paytida u Hammurapiga yordam berishdan qochdi. Hammurapi Eshnunna ustidan g‘alaba qozonib, Zimrilim saltanatiga bostirib kiradi. Hukmronligining 33-yilida u Mari podsholigini va unga ittifoqdosh hududlarni o’ziga bo’ysundirdi. Zimrilim o’zining bo’ysunuvchi pozitsiyasi bilan kelishishni istamadi, lekin keyin u yanada qattiqroq jazoga tortildi. Hukmronligining 35-yilida Xammurapi Marini mag’lub etdi, Zimrilimning muhtasham saroyini va shahar devorlarini vayron qildi. Keyingi yillarda Bobil podshosi Dajla boʻyidagi hududlarni, jumladan, Ashurni ham oʻziga boʻysundirdi.
Dajla va Furot vodiylarining asosiy va eng muhim qismini birlashtirgan Hammurapi sharq, shimol va g’arbga boradigan savdo yo’llari ustasiga aylandi. U Elamning katta hududlarini sharqdagi taʼsiriga boʻysundirdi. O’sha davrdagi hujjatlarda elamlik harbiy asirlar haqida qayta-qayta eslatib o’tiladi. Mari podsholigi bilan savdo aloqalarida boʻlgan Kichik Osiyo va Suriyaning barcha hududlari endi Bobil savdo orbitasiga kiritildi.
Bu davrda Suriya shaharlariga, Xet qabila ittifoqiga, Finikiyaning Ugarit davlatiga Bobil madaniyatining ta’siri kuchaydi. G’arbda bu davrdagi Bobil madaniyatining ta’siri Falastinda seziladi. Gammurapi yoki uning to’g’ridan-to’g’ri vorislari ostidagi Bobil bundan ham uzoqroq mamlakat – Misr bilan munosabatlarga kirishgan bo’lishi mumkin.