Nil vodiysini dunyodagi eng unumdor mamlakatlardan biriga aylantirish uchun o’zgartiruvchi inson mehnati kerak edi.
Ibtidoiy Misrda chaqmoqtoshdan yasalgan asboblar ishlab chiqarish mukammallikka erishdi. Bunga bu erda ajoyib chaqmoq toshlarining ko’pligi yordam berdi. Misrda mis asboblar ham juda erta paydo bo’lgan. Misrning o’zida mis rudasi konlari ahamiyatsiz bo’lsa-da, Nil vodiysidan unchalik uzoq bo’lmagan joyda – Sinay yarim orolida misning boy konlari bor edi. Ular qadimgi davrlarda ishlab chiqila boshlandi.
Nisbatan ilg’or mehnat qurollarining tarqalishi jamiyatga kuchli tabiiy kuch – daryodan keng iqtisodiy foydalanish mumkin bo’lgan rivojlanish darajasiga erta erishishga imkon berdi. Faqat inson mehnatigina ortiqcha namlikni yer yuzasiga bir tekis va o‘z vaqtida tarqatib, suv yetishmasligini ham, botqoq tuproqni ham bartaraf eta olardi.
Ko’p avlodlarning mehnati natijasida mamlakat qishloq xo’jaligi maydonlarini o’rab turgan o’zaro o’ralgan qirg’oqlar tarmog’i bilan qoplangan. Daryodan yuqori cho’kindi qirg’oqlari orqali bu joylarga kanallar qazilgan. Suv toshqinlari paytida hududlar suv ostida qoldi. Suv tuproqni to’yingandan so’ng, cho’kma va loyni to’plagandan so’ng, u daryoga qaytarildi.
Sugʻorish tizimi yaratilishi natijasida dehqonchilikka oʻtayotgan ibtidoiy qabila jamoalarida yanada unumli qishloq xoʻjaligi mehnati va ishchilarning oʻzini oziqlantirish uchun zarur boʻlganidan ortiq mahsulot toʻplanishi mumkin boʻldi. Shu bilan birga, boyroq va kuchliroq odamlar mehnatning aksariyat qismini o’zlashtirib olishlari mumkin bo’ldi. Bular, ehtimol, asosan, qabila boshliqlari va ularga yaqin odamlar edi. Ular ishlab chiqarish vositalarini egallab oldilar. Biz Nil vodiysidagi bu voqealarning borishini faqat boshqa xalqlar hayoti haqidagi bizga ma’lum bo’lgan ma’lumotlar asosida baholay olamiz, shubhasiz, Misr sharoitida bu jarayon juda erta sodir bo’lgan, chunki suv xo’jaligi Bu yerda hosilni yig’ish uchun eng oddiy asboblar yetarli edi.
Insonning inson tomonidan qullikka aylanishi qadimgi davrlarda Misrda boshlangan. Shu bilan birga, boshqa mamlakatlarda bo’lgani kabi, bu erda qabila jamoasi vayron bo’lgan, ibtidoiy jamoalar o’rnida yaqinlik va sug’orishni saqlash uchun birgalikdagi mehnat bilan birlashgan dehqon jamoalari paydo bo’lgan. Qadimgi Misr tarixining turli davrlaridan kelib chiqqan yozma manbalar, ularning xilma-xilligiga qaramay (adabiy yodgorliklar, qabrlardagi yozuvlar, ibodatxonalar, qirollik yozuvlari, yirik, shu jumladan qirollik, xonadon hujjatlari) haligacha bu qishloq jamoasining tarixini kuzatib boring, ammo saqlanib qolgan dalillar uning ming yillar davomida mavjudligini ko’rsatadi. Qadimgi Misrning ulug’vor irrigatsiya va boshqa inshootlarini yaratgan jamoa a’zolarining mehnati edi.
Misrda jamoa tuzumlarining parchalanishi asta-sekin sodir bo’ldi va shu bilan xususiy mulk munosabatlari va quldorlik tizimining rivojlanishiga to’sqinlik qildi.
Rivojlanayotgan ko’pchilikni ozchilik tomonidan zulm qilish tizimi Misrda davlatning shakllanishiga olib keldi. Biroq, bizning bilimimizning hozirgi holatini hisobga olsak, Nil vodiysida davlatning paydo bo’lish sanasini aniq belgilash hali ham mumkin emas. Biz talqin qilish qiyin bo‘lgan moddiy yodgorliklarga oid dalillarni keyingi yozma manbalarning zerikarli va bilvosita ishoralari bilan haligacha birlashtira olmaymiz. Bizga juda ko’p topilmalar keldi – ammo zerikarli bo’shliqlarsiz – paleolitdan mis davrigacha bo’lgan davrgacha, Misrda eng qadimgi davlat allaqachon shakllangan. Tosh davri va rivojlangan mis davri o’rtasida uzoq o’tish davri bo’lib, mis qurollar tosh bilan raqobatlashgan yoki ustunlik qila boshlagan. Mis mehnat qurollari hukmron bo’lgan davrda Misrda sinfiy jamiyat va quldorlik davlatining shakllanishi jarayoni allaqachon sodir bo’lgan edi.
Birlashgan davlat tashkil topgunga qadar Misr bir necha o’nlab alohida mintaqalarga bo’lingan. Keyingi davrlarda yunoncha nomlar deb ataladigan bu hududlarda har birining asosiy shahri va oʻz mahalliy xudolari boʻlgan. Misrning keyingi tarixida nomlar bir necha bor izolyatsiyaga moyilligini ko’rsatdi.
Keyingi davrlarda davlatning ikki yarmi doimiy ravishda farqlanib turdi – yuqori misrlik va quyi misrlik, ikki hukmdor esa bir shaxsda birlashdi – yuqori misrlik va quyi misrlik. Bu Misrda bir vaqtlar ikkita alohida shohlik – Quyi va Yuqori shohliklarning mavjudligini tasdiqlaydi.
Miloddan avvalgi 3-ming yillik oʻrtalarida toshga oʻyilgan qadimgi Misr yilnomasining boʻlaklari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. e. Bu parchalardan xulosa qilishimiz mumkinki, yilnomalarda Misr podshohlari sanab o‘tilgan (Misr podshohlari odatda fir’avnlar deb ataladi. Misr podshosining ismi va unvoni muqaddas hisoblangan, shuning uchun ular alohida zarurat bo‘lmasa, podshohni ismini aytib chaqirishdan qochishgan. 2-ming yillikning oʻrtalaridan boshlab misrliklar qirolni allegorik tarzda: nep- ‘o — “katta uy” deb atashgan, undan oʻzgartirilgan “firʼavn” soʻzi kelib chiqqan.) Ularning hukmronligi davridagi ob-havo maʼlumotlari mavjud. Bu shohlar, ehtimol, miloddan avvalgi 4-ming yillikda paydo bo’lgan. e. Shimoliy (Quyi) va Janubiy (Yuqori) Misrning ikkala mintaqalarini boshqargan shohlarning uzoq seriyasi, ular uchun yilnomada ob-havo ma’lumotlari berilmagan. Xronikada, shuningdek, Misrning shimoliy yarmidagi shohlar ro’yxati mavjud bo’lib, ular haqida 3-ming yillikda nomlaridan boshqa hech narsa ma’lum bo’lmagan.
Birlashgan Misrning eng qadimiy, yilnomagacha hukmdorlari va uning bo’linmagan yarmining hukmdorlari qanchalik qabila boshliqlari emas, balki shohlar bo’lganligi va ularning «shohliklari» davlatlar bo’lganligi noma’lumligicha qolmoqda.
Misr davlatining dastlabki davridan boshlab bizda nafaqat moddiy, balki ayrim yozma manbalar ham mavjud bo’lsa-da, ikkinchisi o’zining lakonik tabiati, shuningdek, til va yozuv tizimining qadimiyligi tufayli ko’pincha noaniq. Shuning uchun biz Misr jamiyatining ilk podshohlik davridagi tarixini faqat umumiy ma’noda bilamiz.