Parfiyaning tanazzulga uchrashi
1-asr oxiri va 2-asr boshlari. Parfiyadagi ichki tartibsizliklar allaqachon surunkali holga kelgan. Keyingi voqealar shuni ko’rsatdiki, bu vaqtga kelib Parfiya qirolligining qulashi uzoqqa ketgan.
Rimliklar Parfiyaning kuchsizlanishidan foydalandilar. 114-116 yillarda imperator Trayan. parfiyaliklar ustidan katta g‘alabalarga erishdi. Armaniston bosib olinib, viloyatga aylantirildi. 116 yilda Mesopotamiya va Ossuriya provinsiyalari tashkil topdi. Trayan Bobilni egallab oldi, Ktesifonni oldi va flot bilan Fors ko’rfaziga suzib ketdi. Ammo Trayanning g’alabalari illyuziya edi. U va uning floti janubga ketganida, barcha bosib olingan hududlarda qo’zg’olon ko’tarildi. Mesopotamiyadagi qiyin va muvaffaqiyatsiz kurashdan so’ng Trayan Rimga qaytishga majbur bo’ldi, lekin yo’lda vafot etdi (117 avgust).
Trayanning Sharqqa yurishi nihoyatda oshkora. Ikki asr davomida Furot daryosi bo’ylab chegarani o’jarlik bilan ushlab turgan, Armaniston uchun muvaffaqiyatli kurashgan va Suriyadagi rimliklarning hukmronligiga bir necha bor tahdid qilgan parfiyaliklar Zaqafqaziya va Mesopotamiyaning eng muhim hududlarini himoya qila olmadilar. Ammo rimliklar sezilarli muvaffaqiyatlarga erishib, zabt etganlarini saqlab qola olmadilar va keyingi imperator Hadrian davrida yangi viloyatlarni tark etishga majbur bo’lishdi. Shundan so’ng, Parfiyada, Volog II (105-147) va Volog III (148-192) hukmronligi davriga ko’ra, ularning hukmronligi davrida taxtga birorta ham da’vogar paydo bo’lmagan, ba’zilarining davri juda zaif bo’lsa ham. , xotirjamlik boshlandi.
II asrning 60-yillarida. Rim va Parfiya o’rtasida yangi urush boshlanadi. 161 yilda Vologes III Furot daryosidan o’tib, Suriyaga bostirib kirdi. Ko’p o’n yillar davomida Parfiya qo’shinlari ushbu Rim viloyatining tubiga kirmadi. Pompey davridan buyon rimliklar bu yerlarga egalik qilishlariga qaramay, Suriyaning xalq ommasi Rim hukmronligi bilan kelisha olmadi va Parfiya qoʻshinlarining kelishi bilan rimliklarga qarshi umumiy qoʻzgʻolon xavfi tugʻildi. Vaziyat shu qadar dahshatli ediki, imperator Mark Avreliyning hamkasbi Lutsiy Verus va Rim qo’mondoni, keyinchalik Suriya gubernatori Avidiy Kassiy Suriyaga yuborildi. Yana, Trayan davrida bo’lgani kabi, rimliklar ham katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Ular yaqinda parfiyaliklar tomonidan bosib olingan Armanistonni qaytarib berdilar va Mesopotamiyada bir qator g’alabalarni qo’lga kiritdilar, xususan, muhim Parfiya qal’asi – Dura-Evroposni egalladilar. Shundan keyin ular Bobilga kirib, yana Selevkiya va Ktesifonni (164-165) qo’lga kiritdilar.
Ammo rimliklar hal qiluvchi g’alabaga erisha olmadilar: ular egallab olgan keng hududlarni ushlab turish uchun etarli kuchga ega emas edilar. Bundan tashqari, qo’shinlar orasida og’ir epidemiya boshlandi. Bu hududlarning barchasi juda vayron bo’lgan. Parfiyaliklar katta yo’qotishlarga duch kelishdi, ammo raqiblarning hech biri hal qiluvchi ustunlikka erisha olmadi. Yana uchta Rim yurishlari bir xil darajada halokatli, ammo foydasiz edi: imperatorlar Septimius Severus, Karakalla va Makrina davrida.
Parfiya mashaqqatli urushlar, eng muhimi, uning o’limiga olib kelgan ichki jarayonlar tufayli nihoyatda zaiflashdi. Parfiyada quldorlik ishlab chiqarish usulining parchalanishi jarayoni asosan qullarning yerga bosqichma-bosqich oʻtishida, shuningdek, erkin jamoa dehqonlarining qullikka aylanishida namoyon boʻldi. Ushbu iqtisodiy jarayonlarning natijasi: Parfiya qirolligining tanazzulga uchrashi, markaziy hukumatning kuchsizligi va Arsakidlar davlati hududida deyarli butunlay mustaqil «varvar» knyazliklarining paydo bo’lishi. Tugamaydigan sulolaviy nizolar markaziy hokimiyatni yanada zaiflashtirdi. 3-asr boshlarida. Arsakidlar uyining ikki vakili o’rtasida shiddatli kurash bor: Vologes V va Artabanus V. Ikkinchisi, ehtimol, Midiyaga tayangan, Vologes V esa Mesopotamiyada kuchaygan. 3-asrning 20-yillarida. u sosoniylar sulolasi atrofida birlashgan yangi kuchlar zarbalari ostida, Ahamoniylar davlatining asl o’zagi Persisdan kelib chiqadi.
Demak, yangi sulola – sosoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi shunchaki sulolaviy inqilob emas, balki 2—3-asrlarda kuzatilgan ijtimoiy oʻzgarishlarning natijasi edi. n. e.
Mafkura va madaniyat
Drtaban III davrida boshlangan madaniyat sohasidagi antiellinizm reaktsiyasi keyinchalik sezilarli darajada kuchaydi. Vologlar I davrida tangalardagi yunoncha yozuvlar tobora oromiy yozuvlari bilan almashtirildi. Shaharlarning mahalliy nomlari qayta tiklanmoqda yoki qaytadan paydo boʻlmoqda: buni Parfiyaga tegishli geografik nomlarning xitoycha transkripsiyasidan koʻrish mumkin. Hind-Parfiya qirolligi hududida joylashgan Aleksandriya Araxosia xitoy manbalarida «Paichit» («Panjway»dan – arablar istilosigacha saqlanib qolgan mahalliy nom), Antioxiya Margiana – «Mulu» («Mouru») deb ataladi. ”, “Merv” – hozir hokimlar).
Vologeso I davrida zardushtiylik islohoti boshlanadi. Zardushtiylik matnlarini toʻplash boʻyicha tadbirlar olib borilmoqda, buning natijasida “Avesto”ning eng qadimgi nashrlaridan biri yaratilmoqda. Parfiya zardushtiylikning tayanchiga aylanadi, garchi zardushtiylikning davlat diniga aylanishi faqat sosoniylar davrida sodir boʻlgan.
Buddizm Parfiyada juda kam tarqaldi. Parfiya davrida Eronda pahlaviy yozuvi deb ataladigan yozuv keng tarqalgan bo’lib, unda oromiy harflari, shuningdek, alohida so’zlar – heterogrammalar eron tilidagi matnni etkazish uchun ishlatilgan. Ushbu skript yordamida tuzilgan ko’plab Parfiya biznes hujjatlari bizga etib keldi.
Parfiya adabiyoti rivojlanmoqda. Sosoniylar davrining bir qator adabiy asarlari Parfiya prototiplariga borib taqaladi. Parfiya dostoni Firdavsiyning 10-asr oxirida yozilgan “Shoh-noma” sheʼriga taʼsir qilgan. Keyinchalik tarixshunoslik uchun manba bo’lib xizmat qilgan Parfiya yilnomalari mavjud edi. Parfiyaliklar san’at, xususan, haykaltaroshlik, toreutika va me’morchilik sohasida ham salmoqli meros qoldirgan.
Sosoniylar Parfiyaning hamma narsasini yo’q qilish bo’yicha izchil siyosat olib borganligi sababli, Parfiya madaniyatining ko’plab yodgorliklari yo’q bo’lib ketdi, buning natijasida Parfiyaning madaniyat tarixidagi roli fanda etarlicha baholanmadi. Faqat so‘nggi yillarda sovet olimlari va xorij olimlari tomonidan olib borilgan qazishmalar Parfiya davri Eron, Mesopotamiya va O‘rta Osiyoning janubi-g‘arbiy hududlari tarixida naqadar muhim ahamiyatga ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Parfiya davrining birinchi yarmi Eron va Oʻrta Osiyoda quldorlik munosabatlarining keng rivojlanishi, ikkinchisi quldorlik tizimining yemirilishi bilan ajralib turdi. Parfiya madaniyati sosoniylar Eron, Armaniston va Oʻrta Osiyo madaniyatiga taʼsir koʻrsatgan. Nihoyat, parfiyaliklar turkman xalqining etnogenezida ishtirok etgan etnik guruhlardan biri bo‘lsa kerak.