Miloddan avvalgi 4-ming yillikda sodir bo’lgan mis eritish texnikasining rivojlanishi qadimgi dehqonlarga yanada ilg’or asboblar berdi. Ushbu asboblar yordamida yog’ochdan yasalgan buyumlar ishlab chiqarish sezilarli darajada yaxshilandi. Yog’och dastali mis ketmon, belkurak va boshqa asboblar sug’orish kanallarini yaratishga imkon berdi. 3-ming yillikning boshi va oʻrtalaridayoq baʼzi joylarda, masalan, Mesopotamiyada, Misrda, biroz keyinroq Eron platosida (Tepe-Hisor manzilgohi) yogʻochdan omochlar yasalgan; Bundan oldinroq sodir bo’lgan eshak va sigirning xonakilashtirilishi hayvonlarni shudgorga ulash imkonini berdi, bu esa mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirdi. Hozirda hunarmandchilik ham rivojlangan: toʻquvchilik, quyish va kulolchilik. Kulol g’ildiragi ixtiro qilingan, garchi u hali hamma joyda keng qo’llanilmagan. Ular qayiqlarda suzib keta boshlaydi, ba’zi joylarda esa qattiq g’ildirakli aravalar paydo bo’ladi. Ishlab chiqarishning ortib borayotgan murakkabligi katta ixtisoslashuvni talab qildi; jamoalarda mutaxassis hunarmandlar paydo bo’la boshlaydi; Ikkinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti – hunarmandchilikning qishloq xo’jaligidan ajralishi boshlanadi.
Bu holat ayirboshlashning rivojlanishiga sabab bo’ldi – birinchi navbatda u yoki bu ishlab chiqarishga ixtisoslashgan alohida jamoalar va qabilalar o’rtasida. Qo’ldan qo’lga o’tib, ma’lum mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun qulayroq tabiiy sharoitda bo’lgan alohida qabilalar tomonidan ishlab chiqarilgan buyumlar endi uzoq masofalarga tarqatiladi. Misol uchun, Kavkaz obsidiani va Eron misi Misrda Furot va Dajla vodiylariga tushadi, qo’shni Sinaydan olib kelingan mis ishlatiladi; Chekka hududlar bilan aloqalar Eron, Oʻrta Osiyoning janubi va buyuk Xitoyning Xuanxe daryosi vodiysi dehqonchilik qabilalarining arxeologik yodgorliklarini oʻrganishda aniqlanadi. Biroq, ehtimol, jamoalar ichida – mutaxassis hunarmandlar va fermerlar o’rtasida almashinuv paydo bo’la boshladi. Barcha holatlarda, bu pul vositachiligisiz, hali ham mahsulot almashinuvi edi.
Turli jamoalarda notekis sodir bo’lgan mahsulotlarning to’planishi va boylikning ko’payishi, albatta, talonchilik maqsadida jamoalararo va qabilalararo urushlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Mis qurollari egalarining harbiy qudratini oshirdi; xalkolit davriga o’tgan qabilalar o’rtasidagi to’qnashuvlar haqiqiy urushlarga aylandi. Urush, o’z navbatida, boyitish vositasiga aylanadi; harbiy rahbarlar tobora kuchayib borayotgan kuchga ega bo’lib, eng ko’p o’ljalarni o’zlariga tortib olish orqali o’z qabiladoshlariga nisbatan katta iqtisodiy afzalliklarga ega bo’lmoqdalar.
Etnografiya ma’lumotlariga ko’ra, qishloq xo’jaligi rivojlanishining dastlabki bosqichlarida dalalarni yog’och tayoq bilan birgalikda qazish ishlatilgan. Biroq ketmonchilik va ayniqsa, shudgorchilik asta-sekin, hatto jamoada ham alohida oilalarning biznesiga aylandi. Qishloq xoʻjaligi mehnati shudgorchilik rivojlanganidan beri ayollar qoʻlidan erkaklar qoʻliga oʻtdi, erkak – dehqon va jangchi oila boshligʻi boʻldi. Turli oilalarda jamg’arma tengsiz tarzda yaratilgan va ularning har biri mulkni to’plab, uni oilada saqlashga harakat qilgan. Mahsulot asta-sekin jamiyat a’zolari o’rtasida bo’linishdan to’xtaydi, mulk otadan uning bolalariga o’ta boshlaydi; ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik asoslari yaratiladi. Qarindoshlikni ona tomondan hisoblashdan ota tomondan qarindoshlik hisobiga o’tadilar – patriarxat shakllanadi. Shunga ko’ra, oilaviy munosabatlar shakli o’zgaradi; xususiy mulkka asoslangan patriarxal oila vujudga keladi. Ayollarning bo’ysunuvchi mavqei, xususan, majburiy monogamiya faqat ayollar uchun o’rnatilganligi, ko’pxotinlilik (ko’pxotinlilik) erkaklar uchun ruxsat etilganligida namoyon bo’ladi. Misr va Mesopotamiyaning eng qadimiy hujjatlarida bu holat miloddan avvalgi 4-ming yillik oxiri – 3-ming yillik boshlarida rivojlangani tasvirlangan. e. Gʻarbiy Osiyo, Xitoy va boshqalarning togʻ etaklaridagi qabilalar orasida xuddi shu manzarani eng qadimiy yozma yodgorliklar ochib beradi, ular orasida miloddan avvalgi 2-ming yillikda paydo boʻlgan. e.
Mehnat unumdorligining o’sishi, ayirboshlashning kuchayishi, doimiy urushlar – bularning barchasi dehqon qabilalari o’rtasida mulkiy tabaqalanishning paydo bo’lishiga olib keldi. Mulkiy tengsizlik ijtimoiy tengsizlikni keltirib chiqardi. •Patrimonial aristokratiyaning tepasi vujudga keldi, barcha ishlarni boshqarish haqiqatda uning qo’lida edi. Jamiyatning olijanob a’zolari qabila kengashida o’tirdilar, xudolarga sig’inish uchun mas’ul edilar va ularning orasidan harbiy rahbarlar va ruhoniylarni tanladilar.
Klan jamoasi ichidagi mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish bilan bir qatorda qabila ichida alohida urug’lar o’rtasida ham farqlanish sodir bo’ladi. Bir tomondan kuchli va boy klanlar, ikkinchi tomondan esa zaif va qashshoqlar ajralib turadi. Shunga ko’ra, ularning birinchisi asta-sekin dominantlarga, ikkinchisi esa bo’ysunuvchiga aylanadi. Urushlar natijasida butun qabilalar yoki hatto qabilalar guruhlari o’zlarini bo’ysundirishlari mumkin edi.
Biroq, uzoq vaqt davomida kengash – klan zodagonlarining organi – barcha kattalar jamoasi jangchilarining yig’ilishi katta rol o’ynashda davom etdi. Jamiyatning mulkiy va ijtimoiy tabaqalanishiga qaramay, klan zodagonlarining yuqori qismi hali ham butun jamoaning fikrini hisobga olishi kerak. Odatda kengash majlisi Mesopotamiyaning qadimgi aholisining epik qo’shiqlarida tasvirlanganidek, rahbar va kengash qarorlarini ma’qullash yoki rad etishni faol ravishda ifoda etgan barcha jangchilar ishtirokida bo’lib o’tdi. Harbiy muvaffaqiyatlar ma’lum darajada butun jamiyatni, lekin asosan uning elitasini boyitdi. Ibtidoiy jamoa tuzumi rivojlanishining oxirgi bosqichidagi bunday tartiblar odatda harbiy demokratiya deb ataladi.
Bu davrda jamiyatdagi ichki aloqalar hali buzilmagan. Hamma joyda ibtidoiy jamoa tuzumining oxirgi bosqichi yodgorliklari jamoaviy mehnatning qudratidan dalolat beradi. Urushlarning tobora kuchayib borishi aholi punktlarining mudofaasini kuchaytirishni talab qilganda, devorlari qayta ishlanmagan ulkan tosh bloklardan (Tsiklopen devori deb ataladigan) qurilgan kuchli qal’alar yaratildi, ularni faqat kesish va o’z joyiga etkazish mumkin edi. ko’p odamlarning jamoaviy mehnati bilan. Tosh bo’lmagan joyda xom g’ishtdan qalin devorlar qurilgan. Sug‘orish kanallarini qurish ham butun jamoa a’zolarining kelishilgan ishini talab qildi. Jamiyat a’zolari milliy majlis a’zolari sifatida o’z jamoalarining jamoat ishlarida ham ishtirok etadilar. Ammo jamoaning mehnati o’z manfaatlari yo’lida klan elitasi tomonidan suiiste’mol qilinmoqda, uning kuchi bilan oddiy jamoa a’zolari endi bahslasha olmaydi.
Qabila ommasining ijtimoiy faolligi tasvirlangan zamon va badiiy ijodda namoyon bo‘ladi. Qadimgi Sharq xalq she’riyatining ko‘plab ajoyib epik yodgorliklari pirovardida shu davrga borib taqaladi. Badiiy ijodning asosiy yo`nalishlaridan biri ham hunarmandchilik bo`lib, buni biz kulolchilik misolida yaxshi bilamiz. Miloddan avvalgi 4—3-ming yilliklarda qishloq xoʻjaligi markazlari zonasi boʻylab. e. Bir rangli yoki ko’p rangli bezaklar va hayvonlarning stilize qilingan tasvirlari va qishloq xo’jaligi xudolarining timsollari – quyosh, suv, makkajo’xori boshoqlari bilan bezatilgan ajoyib bo’yalgan idishlar keng tarqaldi. Qora va Oʻrta dengiz qirgʻoqlaridan Xitoygacha, Eron va Oʻrta Osiyo orqali keng hududga tarqalgan ushbu mahsulotlar asosida bu hududlarning eneolit davri madaniyatlari boʻyalgan kulolchilik madaniyati deb atalgan. Xuddi shu uslubiy xususiyatlar tosh o’ymakorligi san’atida va, ehtimol, to’quv mahsulotlarida namoyon bo’lgan, ular idishlarga ko’plab rasmlarda aniq taqlid qilingan.