8-asr o’rtalarida. Miloddan avvalgi e. Efiopiya allaqachon Misrni o’ziga bo’ysundirishga qodir kuchli davlat sifatida paydo bo’lmoqda. Ushbu voqealardan oldingi asrlar davomida Efiopiyaning tarixiy rivojlanish yo’li qanday edi?
Mamlakat va aholi
Qadimgi misrliklar aytganidek, «Kush mamlakati» Yuqori Misrning tabiiy davomidir. Bu shimoldagi birinchi kataraktdan janubdagi Oq Nil va Moviy Nilning qo’shilishigacha bo’lgan Nil daryosi bo’ylab cho’zilgan unumdor erlar chizig’idir. Qadimda ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi qabilalar yashab kelgan bu bo’lak va unga tutash dashtlar tomon vohalar tortiladi. Hozirgi vaqtda ushbu mamlakatning shimoliy qismi birinchidan ikkinchi chegaragacha Misr hududiga tegishli, qolgan qismi Sudan tarkibiga kiradi.
Cho’l hududini tark etib, dengizga chiqishni to’sib qo’ygan tog’ tizmalarida Nil tor vodiyni kesib o’tadi va oltita tez oqim hosil qiladi. Faqat uzoq janubda, Meroe mintaqasida va mamlakatning qo’shni viloyatlarida unumdor erlar chizig’i kengroq. Bu yerdagi iqlim Efiopiyaning qolgan qismiga qaraganda namroq.
Misrdagi kabi aholi Nil daryosi yaqinida to’plangan. Atrofdagi dashtlarda va nodir vohalarda koʻchmanchi chorvador qabilalar yashagan. Vaqti-vaqti bilan ularning bosqinlari o’troq dehqonlarning turar joylari to’plangan unumdor yerlarning tor chizig’ini qamrab olgan.
Qishloq xoʻjaligi, chorvachilik va bogʻdorchilikka yaroqli yerlari nihoyatda kambagʻal va deyarli doim nonga muhtoj boʻlgan Efiopiya bir vaqtning oʻzida antik davrning eng boy davlatlaridan biri sifatida ham tanilgan edi. Darhaqiqat, u barcha turdagi tabiiy resurslarga, birinchi navbatda, oltinga boy edi. U Nil vodiysidan sharqda joylashgan Arab cho’li deb ataladigan suvsiz, quyoshda kuydirilgan vodiylar va daralarida qazib olindi. U erdan qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar ham topilgan. Mamlakatda kumush, mis va temir bor edi. Efiopiya orqali Misrga uzoq janubiy mamlakatlardan fil suyagi, yovvoyi hayvonlar terilari, xushbo’y o’simliklar, qora daraxt va boshqalar olib kelingan.
Efiopiya tashqi dunyodan sezilarli darajada ajratilgan edi. Shimolda O’rta er dengiziga chiqish Misr tomonidan to’sib qo’yilgan; janubda tropik Afrikaning botqoqlari va o’rmonlari boshlandi; gʻarb va sharqqa tomon choʻzilgan odamsiz choʻllar. Izolyatsiya mamlakatni alohida, yomon bog’langan hududlarga bo’lgan Nil daryosi oqimi bilan mustahkamlangan.
Antropologik nuqtai nazardan, Efiopiya aholisi misrliklardan terining quyuqroq rangi va negroid xususiyatlarining sezilarli aralashmasi bilan ajralib turardi. Asr boshlaridan Meroe qirolligining qadimiy yozuvlari. e. Qadimgi Efiopiyada hukmronlik qilgan kushit tillaridan birida tuzilgan.
Miloddan avvalgi IV-II ming yilliklarda Efiopiya. e.
4-ming yillikda Nil vodiysining butun uzunligi boʻylab Deltadan ikkinchi kataraktagacha boʻlgan asosiy belgilarida umumiy boʻlgan madaniyat hukmronlik qilgan. Bu vaqtda birinchi mis qurollar – bolta, ov va boshqalar paydo bo’ldi. IV ming yillikning oxiridan boshlab Misr o’zining keyingi rivojlanishida janubiy qo’shnisidan sezilarli darajada oldinda bo’ldi. Efiopiya qabilalari yagona sug’orish tizimini yarata olmadilar. Bu yerda dehqon va chorvadorning mehnati hali ortiqcha mahsulot yaratmagan, demak, sinfiy jamiyat va davlatning vujudga kelishi uchun zarur shart-sharoitlar hali shakllanmagan. Hozirgi vaqtda Efiopiyaning nisbatan qoloqligining yana bir sababi, aftidan, janubdan mahalliy aholi bilan aralashib ketgan va mamlakatning umumiy rivojlanish darajasini biroz pasaytirgan chorvador qabilalarning bostirib kirishi bilan izohlanadi. Har holda, IV-III ming yilliklar bo‘yida o‘lkaning qadimiy madaniyati o‘rnini egallagan madaniyat undan ancha qashshoqroq va qo‘polroqdir.
Taxminan bir vaqtning o’zida yana bir holat o’z ta’sirini o’tkazdi, bu ham mamlakat taraqqiyotini sekinlashtirdi. Misrda Ikkinchi sulola hukmronligi davridan beri bizga Misrliklarning Elefantin janubida joylashgan hududlardagi yirtqich yurishlari haqida ma’lumot keldi. Bu doimiy yirtqich ekspeditsiyalar, albatta, Efiopiyada jamiyatning normal rivojlanishiga to’sqinlik qildi. Biroq, Misr yozuvlari hali ham birinchi Misr yurishlaridan beri o’tgan to’rt-besh asr davomida Efiopiyada sezilarli o’zgarishlar haqida fikr beradi. Qabilalar ittifoqlari umumiy rahbar hukmronligi ostida tuziladi. Shunday qilib, bir rahbar Irchet va Sechu qabilalarini boshqaradi; Keyinchalik yaratilgan ittifoqqa uauat qabilalari ham qo’shiladi.
Qadimgi Qirollikning oxirida, fir’avnlar Merenra I va Piopi II davrida misrliklar Shimoliy Efiopiyaning chegara hududlarini o’ziga bo’ysundira boshladilar, bu fir’avn hokimiyatining vaqtincha qulashi bilan to’xtatildi.
Miloddan avvalgi 3-2-ming yilliklar boshlarida Misr birlashgandan keyin. e. 11 va ayniqsa 12 sulolalar fir’avnlari bilan Misrliklar yana Efiopiyaga yurishlarini boshladilar. Senusret III ning eng muhimi bo’lgan bir qator kampaniyalar natijasida ikkinchi kataraktgacha bo’lgan butun mamlakat Misrga qo’shildi va Misrda bo’lgani kabi murakkab va keng qamrovli Misr boshqaruviga bo’ysundi. . Bu vaqtda Efiopiyadan qullar, chorva mollari va ayniqsa oltin muntazam ravishda eksport qilinardi. Misr hukumati barcha kerakli mahsulotlarni soliq, o’lpon va to’g’ridan-to’g’ri talonchilik yo’li bilan oldi. Shunga qaramay, bu bilan bir qatorda almashinuv ham bor edi. Efiopiya dafnlarida biz, shubhasiz, Misrdan olingan nometall, boncuklar va tumorlarni topamiz. Turli qabrlarga qo’yilgan buyumlarning soni va qiymatidagi farq mahalliy qabilalar ichida qandaydir tabaqalanishdan dalolat beradi. Oʻrta qirollik davrida Shimoliy Efiopiya taraqqiyotidagi turgʻunlik koʻp jihatdan Misr quldor zodagonlari tomonidan mamlakatni talon-taroj qilish oqibati edi.
Ikkinchi chegaradan janubda Efiopiyaning rivojlanishi boshqacha. Ushbu rivojlanish uchinchi Nil katarakti hududida joylashgan Kerma aholi punkti misolida yaxshi ko’rinadi. Bu yerda, janubga olib boruvchi suv va karvon yo’llarida, O’rta podshohlik davrida, aftidan, Misr savdo punkti bo’lgan. Kerma qabristonida ko’p sonli kichik dafnlar bilan bir qatorda, barcha ma’lumotlarga ko’ra, rahbarlarning oila yoki ajdodlari qabrlari bo’lgan katta dafn inshootlari mavjud edi. Ushbu qabrlardan biri 635 kvadrat metr maydonni egallaydi. Rahbar va uning rafiqasi 100 ga yaqin dafn etilgan odamlar, ehtimol o’z xo’jayinining dafn marosimida o’ldirilgan qullar yoki uy a’zolari tomonidan o’ralgan. Dafn etilgan buqalarning suyaklari dafn marosimi bilan birga kelgan ko’p qurbonliklardan dalolat beradi. Seramika juda xilma-xildir. Mahalliy ishlab chiqarilgan ba’zi idishlar juda nozik mahoratga ega bo’lib, ular juda rivojlangan kulolchilik texnikasi mavjudligini isbotlaydi. Yog’ochdan (asosan mebel), teri, metall (oltin va mis), fil suyagidan yasalgan buyumlar bu davrda mohir hunarmandlarning mavjudligidan dalolat beradi. Import qilinadigan mahsulotlar soni anchagina ko’p, bu birja rivojlanayotganidan dalolat beradi.
Oʻrta podshohlikning oxiridan boshlab Misr davlatining zaiflashuvi davrida Misr va Shimoliy Efiopiya oʻrtasidagi aloqalar toʻxtamadi. Giksoslar istilosi paytida ham Misrning ta’siri hali ham kuchli edi. Keyinchalik, ehtimol, misrliklar nafaqat ikkinchi kataraktning janubida joylashgan hududlardan quvilgan, balki hatto o’ldirilgan. Qanday bo’lmasin, ularning Kermadagi turar joyi yong’in natijasida vayron bo’ldi.
Bu voqealarning barchasi Efiopiyaning ijtimoiy tuzilishida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi. Tashqi va ichki urushlarning boshlanishi alohida jangchilar va qabila boshliqlarini boyitdi, buni dafn inventarlari tasdiqlaydi. Efiopiya qabila boshliqlarining kuchayganligi misrliklarning qurilish san’atining shubhasiz ta’siri ostida qurilgan Areikdagi «qal’a» – katta inshoot qoldiqlaridan dalolat beradi. Ba’zi Efiopiya rahbarlari fir’avn hokimiyatining atributlarini o’zlariga moslashtiradilar.
Efiopiyaning tarqoqligi va Misrga nisbatan qoloqligi Misrliklarga Yangi Qirollik davrida mamlakatni bosib olishni ancha osonlashtirdi. Mamlakatni boshqarish «Kushning shoh o’g’li» unvoniga ega bo’lgan maxsus gubernatorga ishonib topshirilgan. Biroq, fir’avnlar to’rtinchi bo’sag’aga qadar o’z kuchlarini mustahkamlaguncha bir nechta qo’zg’olonni bostirishlari kerak edi. Bu yerda xuddi Misrdagidek qat’iy markazlashgan boshqaruv tashkil qilingan. Misr fir’avnlari tomonidan kiritilgan boshqaruv tizimi keyinchalik Efiopiya sulolalari qirollari tomonidan qabul qilingan va ularning davlatining shakllanishida katta rol o’ynagan.
Mamlakatni boshqarishda qabila boshliqlari ham katta rol o‘ynagan. Ular fir’avn saroyiga o’lpon yig’ish va taqdim etish orqali misrliklarga o’z qabiladoshlarini ekspluatatsiya qilishda faol yordam berishgan. Yig’ilgan soliqlarning salmoqli qismi, shubhasiz, yig’uvchilar qo’lida qolib, ularning boyligining yanada oshishiga va o’z qabiladoshlari ustidan ta’siriga hissa qo’shgan. Fir’avnlar har qanday yo’l bilan mahalliy zodagonlarni o’z tomoniga tortishga, ularni itoatkor quroliga aylantirishga va shu bilan mahalliy aholini ekspluatatsiyasiga yordam berishga harakat qildilar. Shu maqsadda ular rahbarlarni o’zlari, ko’pincha bolalari yoki yaqin qarindoshlarini Misr garnizonlariga yoki hatto Misr ta’limini olgan saroylariga joylashtirdilar. Efiopiya bosib olinar ekan, Misr hukmronligini yanada mustahkamlash va mamlakat boyligini rivojlantirish uchun misrlik jangchilar, amaldorlar, ruhoniylar va hunarmandlar yuborilgan.
2-ming yillikning oʻrtalarigacha Efiopiya faqat xom ashyo bilan taʼminlagan. Keyin Misrda ular Efiopiya hunarmandlarining ba’zi mahsulotlariga qiziqish bildira boshlaydilar: idishlar, mebellar, aravalar, qurollar. Hunarmandchilik va oltinni Shimoliy Efiopiya, chorvachilikni esa asosiy yaylovlar joylashgan va koʻchmanchi chorvachilik uzoqroq davom etgan Janubiy Efiopiya yetkazib bergan.
19—20-sulolalar davrida, firʼavnlar despotizmining zaiflashishi tufayli uchinchi va toʻrtinchi kataraktalar oʻrtasidagi hududlar mustaqillikka erishgach, Shimoliy Efiopiya Misrga toʻliq boʻysunishda davom etdi. 11-asrda Miloddan avvalgi e. u Teban oliy ruhoniysi Xerixorning mulkiga aylandi. Misrliklar tomonidan yaratilgan boshqaruv tizimi, shuningdek, ularning madaniyati mahalliy aholiga, birinchi navbatda, qabila aristokratiyasiga katta ta’sir ko’rsatdi va ular xorijiy ta’sirning faol dirijyoriga aylandi.
Misr dini Efiopiya jamiyatining yuqori qatlamlariga katta ta’sir ko’rsatdi. Keyinchalik Efiopiya fir’avnlari o’zlarini qadimgi Misr taqvodorligining, xususan, Omonga sig’inish an’analarining haqiqiy qo’riqchilari deb e’lon qildilar.
Napata qirolligi
10-9-asrlar oxirida. Miloddan avvalgi e. yoki biroz oldinroq, g’arbiy cho’ldagi ko’chmanchilar, ehtimol, liviyaliklar bilan bog’liq bo’lib, janubiy jag’lar hududiga kirib borishgan. Tez orada Misr fir’avnlari unvonini qabul qilgan ularning yo‘lboshchilari avlodlarining qabrlari Napata (to‘rtinchi ostonada 18-sulola davrida tashkil etilgan shahar) yaqinida joylashgan bo‘lib, shakli piramidaga o‘xshaydi. Napata rivojlanayotgan Efiopiya davlatining poytaxtiga aylanadi. Bu janubiy mamlakatlarga yo’llarni va sharqiy tog’lar vodiylarida oltin qazib olishni nazorat qilish imkonini beradigan qulay geografik va iqtisodiy holati bilan bog’liq edi. Mamlakat janubida nufuzli markazning paydo bo’lishi, shuningdek, janubiy viloyatlar allaqachon Misr bo’yinturug’ini tashlaganligi bilan izohlanadi. Bu hududlarda yashovchi qabilalarning birlashuviga faqat tinimsiz kurash natijasida erishilgan bo’lsa kerak. 7-6 asrlarda. Miloddan avvalgi e. Efiopiyalik er-xotinlar jangchilar yig’ilishi tomonidan tasdiqlangan, garchi ruhoniylik ularning saylanishiga katta ta’sir ko’rsatgan. Shunday qilib, bu davrda harbiy demokratiya qoldiqlari hali ham kuchli edi.
Rahbarlardan qaysi biri mamlakatni o’z hukmronligi ostida birlashtirishga muvaffaq bo’lganini aytish qiyin. Aniq narsa 8-asrda. Miloddan avvalgi e., er-xotin Kashta va uning vorisi Pianxi ostida, Napata shohligi allaqachon mavjud bo’lib, birinchi va oltinchi kataraktlar orasidagi butun Nil vodiysini, shuningdek, uning atrofidagi hududlarni qamrab olgan. Kashta Misrning janubiy nomlariga ham kirib borgan. Fir’avn Osorkon III ning qizi Fibadagi Omonning oliy ruhoniysini o’z qizini asrab olishga majburlash va shu tariqa unga bu oliy ruhoniylik unvonini o’tkazish uchun u bu erda etarlicha ta’sirga ega edi.
Pianxi 1 davrida Efiopiya nafaqat atrofdagi ko’plab qabilalarni o’ziga bo’ysundirishga, balki Misrni vaqtincha egallab olishga ham muvaffaq bo’ldi. Biroq keyingi Efiopiya shohi Shabaka (miloddan avvalgi 8-asr oxiri) Misrni yana zabt etishga majbur boʻldi. Endi efiopiyaliklar Deltadan oltinchi kataraktagacha bo’lgan butun Nil vodiysini o’z hukmronligi ostida birlashtirdilar va Ossuriya butun Sharqiy O’rta er dengiziga tahdid solgan o’sha notinch davrdagi siyosiy voqealarda muhim rol o’ynadi. Biroq, ossuriyaliklar 7-asrning birinchi yarmida muvaffaqiyatga erishdilar. Miloddan avvalgi e. Efiopiyaliklarni Misrdan quvib chiqarish.
Efiopiyaning keyingi tarixi haqida juda kam narsa ma’lum. Bir muncha vaqt Efiopiyalik garovlar o’zlarini fir’avnlar taxtining qonuniy merosxo’ri deb bilishda davom etdilar va «ikkala erning xo’jayinlari» unvonini oldilar.
Sais sulolasi deb ataladigan XXVI fir’avnlarning yangi, qisqa muddatli bo’lsa-da, kuchayishi, Efiopiya juftlarining Misrga bo’lgan da’volariga chek qo’ydi. Boshqa tomondan, Misrliklarning Shimoliy Efiopiyada o’z hukmronligini tiklashga bo’lgan individual urinishlari, shuningdek, Fors qiroli Kambis tomonidan rejalashtirilgan Napata yurishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Misr va Efiopiya munosabatlari keskinlashgan, madaniy aloqalar zaiflashgan. Efiopiya davlati 4-asrga kirib, janub va janubi-sharqda oʻz mulklarini kengaytirdi. Miloddan avvalgi e. zamonaviy Efiopiyaning shimoli-g’arbiy hududlariga (Habashiston).
6-asr oxirida. yoki IV asrda. Miloddan avvalgi e. (bu erda fikrlar har xil) shtat poytaxti Napatadan janubga, beshinchi va oltinchi kataraktlar orasida joylashgan Meroe shahriga, qishloq xo’jaligi va ayniqsa dehqonchilik uchun yaroqli keng va unumdor dashtlar hududida ko’chirildi. chorva mollari. Temir eritishning asosiy markazlari shu erda joylashganligi ham katta ahamiyatga ega bo’lib, o’sha paytdagi ehtiyoj ortib borardi. Keyinchalik, bizning eramizning boshlanishidan so’ng, bu erda mustaqil alifbo yozuviga ega bo’lgan, misrlik, demotik, kursiv yozuvni sezilarli darajada soddalashtirish asosida yaratilgan yuksak, noyob madaniyat rivojlandi. Efiopiyaning keyingi iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishi atrofdagi Kushit, Berber va Negro qabilalarining tarixi bilan tobora chambarchas bog’liq.
Quldorlik Efiopiyada yaratilgan, Misr ta’lim an’analarini davom ettirgan madaniyat miloddan avvalgi 1-ming yillikda saqlanib qolgan. e.