Skiflardan sarmatiyaliklarga
3-asrda Shimoliy Qora dengiz mintaqasi aholisining asosiy qismi. Miloddan avvalgi e. hali ham skiflar edi. Skiflar va Getalar makedoniyaliklarning Dunay shimoliga kirib borishga bo’lgan barcha urinishlarini o’jarlik bilan qaytardilar. 331-330 yillarda. 30 ming qoʻshin bilan skif dashtlariga borib, Olbiyaga yetib borgan Aleksandr Makedonskiyning Frakiyadagi hokimi Zopirion skiflar bilan boʻlgan jangda halok boʻldi. Zopirionning urinishi butun Pontic qirg’oqlarini o’z hokimiyatiga bo’ysundirishni orzu qilgan Lisimach tomonidan takrorlandi. Miloddan avvalgi 292 yilda. e. u Dunayni kesib o’tdi va Getaega qarshi harakat qildi, lekin qurshab oldi va o’zining tajovuzkor rejalaridan voz kechishga majbur bo’ldi. Shimoliy Qora dengiz hududi Iskandarning merosxo’rlari vakolatlaridan tashqarida qoldi, uning aholisi o’z mustaqilligini saqlab qoldi.
Skiflarga sharqdan ancha jiddiyroq xavf soldi. Skif dashtlarining janubi-sharqiy chegaralarida, Maeotisning janubiy qirg’og’i bo’ylab (Azov dengizi) va Shimoliy Kavkazda, yuqorida aytib o’tilganidek, sindlar, meotiyaliklar va sauromatiyaliklar yoki sarmatlar qabilalari yashagan.
IV asrning ikkinchi yarmidan boshlab. i dan oldin. e. Sarmatlar skiflarga sharqdan bosim o’tkaza boshlaydilar. Bu davrdagi yunon manbalarida allaqachon sarmatiyaliklar Tanaisning (Don) o’ng qirg’og’ida, ya’ni bir vaqtlar skiflar yashagan hududda joylashgan. Ijtimoiy tuzumi nuqtai nazaridan sarmatlar skiflarga qaraganda ancha ibtidoiy edilar. Hatto sarmatlarning eng boy qabrlari ham skifnikiga qaraganda sodda va kamtarroqdir. Sarmatlar skiflarga qaraganda ellin dunyosi bilan savdo aloqalaridan sezilarli darajada kamroq ta’sir ko’rsatdilar.
3—2-asrlarda vaziyat oʻzgara boshladi. Miloddan avvalgi e. II asrda. Sarmatlarning sezilarli massalari Tanais g’arbidagi dashtlarda paydo bo’ladi. Miloddan avvalgi 179 yilda tuzilgan tinchlik shartnomasida. e. Yevropa hukmdorlari orasida Pergam, Bitiniya va Kapadokiya qirollari bilan Pontusning I farnaslari;
Sarmatlarning g’arbga ko’chishi ularning ibtidoiy jamoa munosabatlarining parchalanishi bilan bog’liq edi. Chorvachilikning rivojlanishi va boylikning, birinchi navbatda chorvachilikning toʻplanishi qabila zodagonlarining paydo boʻlishiga olib keladi. Podalarning ko’payishi bilan yangi yaylovlarga ehtiyoj paydo bo’ladi; paydo bo’lgan qabila zodagonlari o’ljaga chanqoq, boylik – qullar, qimmatbaho metallar, qimmatbaho idishlar, matolar, zargarlik buyumlarini yanada to’plashga intiladi. Bularning barchasi sarmatlarni boyroq skiflar yerlariga va quldorlik tsivilizatsiyasining qadimgi markazlariga itarib yubordi. Sarmatlar va ellin koloniyalari oʻrtasidagi aloqalar mustahkamlanib, Tanais qul savdosining asosiy markaziga aylanadi.
Ayrim sarmat qabilalari uzoq skif dashtlariga kirib borgan. Bu cho’llarning aholisi asosan ko’chmanchi bo’lib qolishda davom etganligi sababli bu muvaffaqiyat yanada osonlashdi. Garchi g’arb tomon yurish skiflar bilan shiddatli kurash bilan kechgan bo’lsa-da, bu skif aholisining to’liq ko’chirilishini anglatmaydi. Uning faqat bir qismi sarmatlar bosimi ostida g’arbga va Qrimga chekindi; ko’pgina skif qabilalari o’z o’rnida qoldi va hatto, ehtimol, til jihatidan yaqin bo’lgan sarmatlar bilan aralashib ketdi. Sharqiy Yevropa dashtlarida ustunlik skiflardan sarmatlarga oʻta boshlaydi. Bu jarayon nihoyat 2—1-asrlarda tugaydi. Miloddan avvalgi e.
Qrimdagi skiflar podsholigi
IV-II asrlarda. Miloddan avvalgi e. koʻp koʻchmanchi skif qabilalari oʻtroq turmush tarziga oʻtib, dehqonchilik bilan shugʻullana boshladilar. Katta mustahkamlangan aholi punktlari yo’qolib bormoqda. Buning o’rniga Quyi Dnepr va Janubiy Bugda ochiq turdagi aholi punktlari bilan birga mavjud bo’lgan bir qator kichik shaharchalar paydo bo’ldi. Cho’l Qrim Skifiyaning eng rivojlangan hududiga aylanadi. Bu erda, ko’chmanchi uyga o’xshash binolar yonida, ellin mustamlakachilarining uylaridan kam bo’lmagan tomlari plitkali kuchli tosh uylar paydo bo’ladi. Turli xil turdagi uylar va uy-ro’zg’or buyumlari, shuningdek, qabristonlarda boy va kambag’al dafnlarning mavjudligi skif jamiyatining mulkiy tabaqalanishining ancha rivojlanganligini ko’rsatadi. Ijtimoiy tabaqalanish natijasida 3-asr 2-yarmida quldorlikning rivojlanishi va sinflarning shakllanishi. Miloddan avvalgi e. Skiflar davlati tashkil topdi. U o’zining eng katta gullab-yashnashiga 2-asrda erishadi. Miloddan avvalgi e. Tsar Skilur ostida. Qirollikning poytaxti Salgir (zamonaviy Simferopol yaqinida) bo’yida Skilur tomonidan asos solingan Neapol shahri edi. Hozirgacha Neapolning faqat kichik bir qismi qazilgan, ammo topilgan narsalar uning zich joylashgan mahallalari va kuchli mudofaa inshootlariga ega muhim shahar ekanligini ko’rsatadi. Neapol devorlari loy ohak bilan bog’langan tosh bloklardan qurilgan. Shahar aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan; Aholi turar joylarida bug’doy, arpa, tariq qoldiqlari bo’lgan ko’plab tegirmon toshlari va don chuqurlari, shuningdek, ko’plab uy hayvonlari suyaklari topilgan. Shaharda mahalliy kulolchilik ishlab chiqarish mavjud edi. Afina, Rodos, Misr, Pergamon, Sinop va Qoradengiz shaharlaridagi ko’plab ob’ektlar savdo-sotiqning rivojlanishidan dalolat beradi. Shaharda skiflar bilan birga ellinlar ham yashagan. Qirol Skilur o’z nomi bilan tangalar zarb qilishni boshladi; tangalardagi yozuvlar iio-yunon tilida qilingan va tasvirlar sof yunon xarakteriga ega bo’lgan – bu Skilur tangasining ellin dunyosida aylanishini ta’minlashi kerak edi.
Barelsf skif shohlari Skilur va uning o’g’li Palakning surati bilan. II asr Miloddan avvalgi e. Blaramberg tomonidan chizilgan rasmdan.
2-asr skif madaniyatini oʻrganish uchun muhim ahamiyatga ega. Miloddan avvalgi e. Neapolda shahar devori yaqinida joylashgan kript-maqbaraga ega bo’lib, unda skif zodagonlarining 70 ga yaqin dafnlari saqlangan. Bu qabrlar juda boy: ulardan 1300 dan ortiq tilla taqinchoqlar topilgan. Arxitektura, qurilish texnologiyasi, rasm va zargarlik buyumlari dizaynida juda ko’p original skif xususiyatlari mavjud.
Dalalar va yaylovlar uchun yangi erlarga bo’lgan ehtiyoj, ayniqsa, Shimoliy Qora dengiz mintaqasi dashtlaridan yangi skif qabilalarining doimiy ravishda kirib kelishi, ular sarmatlar tomonidan siqib chiqarilganligi, skiflarning xohishi tufayli keskin sezildi. qirollarning tashqi dunyo bilan eng yaqin savdo markazlarini o’z kuchlariga bo’ysundirishlari – bularning barchasi skiflar qirolligini bosqinchilik siyosatiga undadi, eng yaqin ob’ektlari Olbiya va Xersones.
IV-II asrlarda Olbiya. Miloddan avvalgi e.
IV-III asrlarda. Olbia va Chersones mustaqil siyosat bo’lib qolishda davom etdilar. Olbiyaning chekkasida ilgari ellinlar va skiflar o’rtasida o’zaro aloqalar mavjud bo’lib, hatto aralash (mikselli) aholi ham shakllangan. Endi bu shovqinni shaharning o’zida kuzatish mumkin. U Olbiy nekropollari materialida o’z aksini topgan. Ibtidoiy qolipli sopol buyumlar qadimiy shakllarni, kulol g’ildiragida yasalgan sopol buyumlar esa skif shakllarini takrorlashi juda simptomatikdir. Ellin va mahalliy elementlarning oʻzaro uygʻunligi amaliy sanʼat sohasida ham seziladi. Mahalliy elementlarning ahamiyati ortib borayotganini Olbiy yozuvlarida uchraydigan yunoncha bo’lmagan nomlar ham ko’rsatadi.
IV asrning ikkinchi yarmida. Olbiyada ichki qarama-qarshiliklar, ijtimoiy kurash kuchaymoqda. Miloddan avvalgi 331 yilda Zopirion tomonidan shaharni qamal qilish paytida. e. Olbiyaning hukmron oligarxiyasi ommaning talablarini yon berishga majbur bo’ldi: qarzlar kassatsiya qilindi, armiyani to’ldirish uchun qullar ozod qilindi va chet elliklarga fuqarolik huquqlari berildi. Faqat shu tufayli Olbiyani dushmandan himoya qilish mumkin edi.
Arxeologik maʼlumotlar 3—2-asrlarda Olb hunarmandchiligi yuksak texnik mukammallikka erishganligini koʻrsatadi. Seramika ishlab chiqarish jadal rivojlanmoqda: import qilinganlarga nisbatan mahalliy keramika ulushi sezilarli darajada oshib bormoqda. Kundalik hayotda va ishlab chiqarishda ishlatiladigan barcha metall buyumlar mahalliy ishlab chiqarilgan. Qurilish va arxitektura ham yuksak taraqqiyot darajasiga erishgan, buni shaharsozlik va uni takomillashtirishdagi etuk texnikalar tasdiqlaydi. Shaharda minoralari boʻlgan qalʼa devorlari, jamoat omborlari, ikkita bozor, bandargohdagi tovarlar omborlari, kema taʼmirlash ustaxonalari, iskalalar boʻlgan. Ko‘chalarga tosh plitalar yotqizilib, drenaj ariqlari o‘rnatildi.
Olbiya tashqi savdosida Afina orqada qoladi, lekin ellinistik Sharq bilan – Pergamon, Misr, Egey dengizi orollari bilan – Rodos, Tasos, Janubiy Qora dengiz mintaqasi shaharlari – Sinop, Heraklea, va boshqalar mustahkamlanadi.
Olbiyada qulchilik va tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi boshqa yunon siyosatidagi kabi hodisalar bilan hamroh boʻldi: yerlarning kontsentratsiyasining kuchayishi va dehqonlarning ommaviy vayron boʻlishi, sudxoʻrlikning oʻsishi va tinch aholining katta qismining qarzdorligi. Demokratik inqiloblar ehtimolini oldini olish uchun boy fuqarolar o’z mablag’larining bir qismini shahar ehtiyojlariga va aholining eng kambag’al qatlamiga tarqatish uchun ajratdilar.
Olbiyadagi ichki qarama-qarshiliklarni tashqi qiyinchiliklar yanada kuchaytirdi. Sarmatlarning sharqdan hujumi skif qabilalarini harakatga keltirdi. Ko’chmanchi qabilalarning boshliqlari Olbiyadan “sovg’a” talab qilishdi va shahar ularni nafaqat sovg’alar bilan to’lashi, balki ba’zan ularga o’lpon ham to’lashi kerak edi. Ko’chmanchilarning kuchayib borayotgan bosimiga qarshi kurashish uchun kuchsiz, 2-asr o’rtalarida Olbiya. Miloddan avvalgi e. Skilur hokimiyatiga bo’ysunadi va tangalariga o’z nomini zarb qilishni boshlaydi.
Skiflar Olbiyaning oʻz saltanati tarkibida hunarmandchilik va savdo markazi sifatida mavjudligidan manfaatdor edilar. Dneprdagi skiflarning sobiq metallurgiya markazi (Kamenskoe aholi punkti) endi Qrim skiflarining egaligidan tashqarida edi va ularning harbiy ishlari juda ko’p miqdordagi metall buyumlarni talab qildi. Ehtimol, Olbiya zarbxonasi Skilur tangasini zarb qilish uchun ishlatilganidek, Olbiyadagi hunarmandchilik ustaxonalari skif qo’shinining ehtiyojlarini qondirishi kerak edi.
Olbiyaning o’ziga bo’ysunishi nafaqat skiflar podsholigiga, balki qaysidir ma’noda Olbiya fuqarolarining o’ziga ham foydali bo’lgan. Bu Olbiyani ko’chmanchilarning bosqinlaridan va ularga soliq to’lashdan qutqardi. Olbiya aholisi – Olbiopolitanlar skif podshosining fuqarolari sifatida Neapol bilan savdoda afzalliklarga ega bo’lishlari mumkin edi, bu Olbiya zodagonlarining savdo manfaatlariga mos keladi. Skiloura qirolligi Shimoliy Qora dengiz mintaqasining birinchi mahalliy davlat tuzilmasi bo’lib, u ellin koloniyasini o’z hokimiyatiga bo’ysundirdi.
Xersones va uning skiflar bilan kurashi
Olbiyadan farqli o’laroq, Xersonesos skiflarga o’jarlik bilan qarshilik ko’rsatdi. Agar Olbiya hayotida savdo va hunarmandchilik katta rol o’ynagan bo’lsa, unda Chersones, birinchi navbatda, qishloq xo’jaligi shaharchasi edi. U asosan Gerakl yarim orolida (Sevastopol ko’rfazining janubida) joylashgan muhim hududga ega edi. Bu hudud alohida fuqarolarga tegishli bo’lgan uchastkalarga (klerlarga) bo’lingan. Ayni paytda arxeologik tekshiruvdan o’tkazilgan. Ushbu hududning umumiy maydoni taxminan 30 gektarni tashkil qiladi. Uning markazida mulk bor edi. Kler, o’z navbatida, turli xil xo’jalik maqsadlariga ega bo’lgan ko’p sonli kichik uchastkalarga (39 tagacha) bo’lingan: uzumzorlar, dalalar, bog’lar va kommunal uchastkalar. Uzumzorlar va bog’lar Kler maydonining yarmidan ko’pini egallagan. Bu Xersones dehqonchiligi asosan intensiv xarakterga ega bo’lganligini ko’rsatadi.
3-asrning ikkinchi yarmida. Miloddan avvalgi e. Skiflar Xersonesni bosishni boshlaydilar. Tashqi bosqinlardan himoya qilish uchun shaharning janubi-sharqiy qismida devor qurilgan bo’lib, u zamonaviy Karantin ko’rfazi yaqinida joylashgan shaharning port qismini himoya qilishi kerak edi. Bundan tashqari, Chersones yordam so’rab Bosfor qirolligiga murojaat qildi. Biroq, Bosnorning o’zi tanazzulga yuz tutdi va etarli darajada samarali yordam bera olmadi. 2-asrning 80-yillarida, ehtimol, uning metropolisi Heraklea orqali, Chersones o’zini atrofidagi vahshiy aholiga qarshi ellin shaharlarining himoyachisi sifatida ko’rsatishga intilgan Pontik qiroli Farnaksga yaqinlashdi.
Miloddan avvalgi 179 yilda. e. Xersones va Farnakes o’rtasida maxsus shartnoma tuzildi, uning bir qismi Xersones yozuvida saqlangan. Bu kelishuv skiflarga qarshi qaratilgan edi: Farnaklar, agar qo’shni vahshiylar shaharga yoki uning nazorati ostidagi hududga hujum qilsalar, Xersonesga yordam berishga va’da berishdi. Shartnoma Xersonesus uchun foydali edi; Manbalarning kamligidan xulosa qilish mumkinki, shahar bir necha o’n yillar davomida nisbatan tinchlikka ega edi. 2-asr oxirida skiflarning hujumi qayta boshlandi. Miloddan avvalgi e. 110-109 gacha. Qrim yarim orolining shimoli-g’arbiy qirg’og’idagi Chersones mulklari – Kerkinitida, Go’zal bandargoh – skiflar hukmronligi ostiga o’tdi. O’zlarining hujumlarini davom ettirib, skiflar deyarli shaharning o’ziga yaqinlashdilar. Shu bilan birga, Chersonesosga uning boshqa qo’shnilari – Tauriyaliklarning hujumlari kuchaydi. Ushbu tanqidiy daqiqada chersonesoslar haddan tashqari choralar ko’rdilar: ular yana yordam so’rab Pontusga murojaat qilishdi, ammo endi 179 yilgi shartnomada nazarda tutilgan ittifoqchilik munosabatlari asosida emas, balki Pontiyaga qaramlikni tan olish shartlari asosida. qirol Mitridat VI, ular o’zlarining prostatalariga (himoyachi) e’lon qildilar. Shu bilan birga, skiflarning cherson mulklariga bo’lgan bosimi to’xtamadi va, ehtimol, ularning shohi Skilur vafotidan keyin (ehtimol miloddan avvalgi 110-109 yillarda) o’rniga uning o’g’li Palak o’tirgandan keyin yanada kuchaygan. Bu Mitridatni o’zining generali Diofant qo’mondonligi ostida Xersonesga kattaroq qo’shin yuborishga undadi. Skiflarning Diofant bilan kurashi bir necha yil davom etdi. Bu kurash davomida qirol Palak sarmatlarning Roxolani qabilasi bilan ittifoq tuzdi. Ammo, skiflar va Roksolanilarning soni ustunligiga qaramay, Palak va uning ittifoqchilari armiyasiga qarshi ilg’or ellinistik harbiy texnikadan foydalangani tufayli g’alaba Diophantusda qoldi.
Mag’lubiyat natijasida skif-roxolan koalitsiyasi parchalanib ketdi. Skiflar, aftidan, Xersones va uning hududiga bo’lgan barcha da’volardan voz kechishlari va hatto Mitridatlar bilan ittifoq tuzishlari kerak edi. Keyinchalik ular Pontiya armiyasida ittifoqchilar sifatida qatnashdilar.
Mitridatlar bilan urush paytida (109-107) skif podsholigi boshdan kechirgan chuqur qo’zg’alishlar va Pontning yordamiga tayangan Chersonesning biroz kuchayishi skif podsholigining kuchini tiklashga to’sqinlik qildi. Shu vaqtdan boshlab 1-asrning o’rtalarigacha. n. e. Shimoliy Qora dengiz mintaqasi tarixida kichik rol o’ynadi. Palak nomli Olbiya tangalarining yoʻqligi, Olbiya, aftidan, skiflarning Pont shohi bilan kurashidan foydalanib, skif hokimiyatidan xalos boʻlganligini koʻrsatadi.
Shimoliy Qoradengiz mintaqasida Pont qirolining hokimiyatining kengayishi bilan Olbiya uning imperiyasiga qo’shildi. 1-asr oʻrtalarida. Miloddan avvalgi e. u Getaelarning halokatli bosqinidan omon qoldi. Shahar butunlay vayron bo’ldi va bir necha yil o’tgach, u qayta tiklandi, lekin ancha kichikroq miqyosda.