Mamlakat va aholi.
Suriyaning katta qismini yarim cho’l dasht egallaydi, g’arbda, shimolda va shimoli-sharqda tor unumdor erlar bilan chegaradosh bo’lib, unda qadimgi dehqon qabilalarining o’troq hayoti mumkin edi. Gʻarbda Orontes daryosining (hozirgi Asi) unumdor vodiysi joylashgan boʻlib, Livan va Anti-Livan togʻ tizmalari oʻrtasida janubdan shimolga oqib oʻtadi, soʻngra gʻarbga burilib, Finikiya shimolidan Oʻrta er dengiziga quyiladi. Suriya janubiy Anti-Livandan tashqaridagi dasht chegarasida joylashgan Damashq vohasini ham o’z ichiga oladi. Shimolda Suriya Omon va Toros tog’ tizmalari bilan chegaradosh bo’lib, uni Kichik Osiyodan ajratib turadi. Suriya Mesopotamiyadan Furot daryosining egilishi bilan ajralib turadi. Suriya choʻlining qa’rida Tadmor vohasi yoki Palmira bor; ammo qarzda. Boshqa hollarda, qarzdorning butun oilasi qul bo’lgan. Bu vaqtda erlar – ba’zan butun aholi punktlari allaqachon sotilib, hadya qilinayotgan edi, bu ibtidoiy jamoa munosabatlarining qulashi boshlanganidan dalolat beradi.
Milodiy 2-asr oʻrtalarida Suriyadagi vaziyat.
Miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalarida. e. Suriya ustidan mo’rt Mitanniya hukmronligi o’rniga 18-sulola fir’avnlarining bir qator yurishlari natijasi bo’lgan qiyinroq Misr hukmronligi paydo bo’ldi; keyin Xet shohlarining istilolari va nihoyat, Misr va Xet davlati o’rtasidagi Suriyada hukmronlik qilish uchun kurash olib borildi. Misrning Osiyo egaliklarida allaqachon quldorlik jamiyatlari shakllangan. Ammo bu erga kirib kelgan ko’plab qabilalar, shuningdek, hozirgi vaqtda Suriyaning qishloq xo’jaligi hududlariga bostirib kirishni davom ettirayotganlar, aftidan, hali ham ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan. Yuqorida aytib o’tilganidek, manbalar odatda bunday musofirlarni hapiru nomi bilan chaqirishadi.
Suriya iqtisodiyoti bu davrda o’zining xilma-xilligi bilan ajralib turardi. Aholi dehqonchilik, bogʻdorchilik va vinochilik, dasht rayonlarida chorvachilik bilan shugʻullangan. Mamlakatning shimoliy qismida ham savdo katta ahamiyatga ega edi.
Suriya aholisi ham til jihatidan juda xilma-xil edi. Umum bo’lgan semit, amorit tili bilan bir qatorda, ba’zi shaharlarda aholining kamida bir qismi, masalan, Suriyaning markaziy qismidagi Tunip shahrida so’zlashadigan hurriy tili ham mavjud edi. Nesian Xetitlariga yaqin millatlardan birining vakillari (ehtimol luviylar) Shimoliy Suriyaga shimoli-g’arbdan kirib kela boshlagan bo’lishi mumkin.
Misr quldorlik davlati o`z oldiga o`zi bosib olgan mamlakatlar shaharlari va qabilalarini muntazam talon-taroj qilishni tashkil etish vazifasini qo`ydi. Suriya shahar-davlatlari podshohlari Misrga butunlay qaram qilib qo’yildi. Bu hududlarni bo’ysundirish uchun ularning poytaxtlariga kichik Misr garnizonlari kiritildi, bu esa Misrning Osiyodagi egaliklariga qandaydir kuchli tashqi dushman tomonidan tahdid qilinmaguncha etarli edi. Misr qo’shinlari o’zlarining yurishlari davomida zodagonlarning bolalarini va birinchi navbatda Fivaga olib ketilgan mahalliy qirollarning o’g’illarini qirol saroyiga garovga oldilar va u erda ular fir’avnlarga bo’ysunishlarini ta’minlashga qaratilgan ta’lim oldilar. , otalari vafotidan keyin Suriya shaharlari hukmdori sifatida vatanlariga qaytadilar. Ular Amarna arxivida saqlanayotgan Misr podshosiga bo‘ysunishlarini ta’kidlab, taxtga Xudo yoki otalari emas, balki fir’avnning kuchli qo‘li bilan o‘tirganliklarini e’lon qildilar. Xuddi shu maktublarda, Amenxotep IV (Axenaton) davrida Misr qudrati sezilarli darajada zaiflashgan vaqtga to’g’ri keladi, Suriya shohlari fir’avnga murojaat qilishda davom etib, o’zlarining unga qaramliklarini eng yomon so’zlar bilan ko’rsatishadi: “… xo‘jayinimning oyog‘i ostida yetti marta yuzim bilan, ham qornim, ham orqam bilan yiqilaman”, deyilgan xatlardan birida. Misr shohiga murojaatlarida ular o’zlarini faqat xazanu – «oqsoqoli, (shahar) rahbari» unvoni bilan atashadi.
Ularning tepasida Misrning «qirollik rabisu»si turar edi, ular orasida Suriya hududlari bo’lingan. Ular o’zlarida harbiy kuch va bir qator ulamolarga ega bo’lgan harbiy rahbar va boshqaruvchi funktsiyalarini birlashtirgan. Ulamolar yordamida ular o‘lponning o‘z vaqtida olinishini, ya’ni bosib olingan hududlarning talon-taroj qilinishini nazorat qilganlar, bu juda shafqatsizlik bilan amalga oshirilgan. Suriyaning ekspluatatsiya qilingan aholisi fir’avnning har qanday dushmanini kutib olishga tayyor edi, hech bo’lmaganda zolimlarning almashinishi bilan o’z taqdiridan xalos bo’lishga umid qildi.
Misr hokimiyatiga tahdid solishi mumkin bo’lgan dushmanlar G’arbiy Osiyoda 15-asr oxirida paydo bo’ldi. Miloddan avvalgi e. Bu Xet imperiyasi edi. Boshqa tomondan, bu, shuningdek, chorvador semit tilida so’zlashuvchi qabilalarning yangi to’lqini bo’lib, Suriyaga bostirib kirishi bilan bu erda Giksoslar hukmronligi davridan beri yashagan qabilalarning harakatini kuchaytirdi. Yangi paydo bo’lgan qabilalar Hapiru deb atalishda davom etdi. Suriyada yashayotgan qabilalarga tayanib, yangi kelganlar unumdor yerlarga joylashishga va u erda joylashgan shaharlarni egallashga harakat qilishdi. Bir qator hollarda ular muvaffaqiyatga erishdilar, chunki ularni ba’zan bosib olingan shaharlar ommasi, shuningdek, Xet shohi qo’llab-quvvatlagan.
O’sha paytdagi muvaffaqiyatli qabila rahbarlaridan biri Abdashirta edi, u oxir-oqibat Orontesning g’arbiy qismidagi Amurru hududini o’z hukmronligi ostida birlashtirdi. Bu mintaqaning hukmdori bo’lib, u dengizga o’tishga harakat qildi. Ammo keyin u Finikiya qirg’og’idagi ba’zi shaharlar bilan to’qnash keldi va unga qarshi kurashda halok bo’ldi. Uning o’g’li Aziru siyosatini davom ettirdi. Misr va Xet imperiyasi oʻrtasidagi raqobatdan mohirona foydalanib, u Amurruda oʻz hokimiyatini mustahkamladi va Finikiya qirgʻoqlarining markaziy qismini oʻziga boʻysundirdi. Bu erda o’zini mustahkamlab, u Finikiyadan Mitannigacha bo’lgan savdo yo’llarini egallab oldi, u erda u va uning akalari fir’avnga sodiq bo’lib, Misr harbiy asirlarini sotdilar. Suriyadagi fir’avn mulkidan o’zi uchun ulkan saltanat yaratgan Aziru siyosati Misr shohi uni o’ziga chaqirishiga olib keldi. Aziru Misrga kelishga majbur bo’ldi, ammo bu erda u o’zini oqlashga va «bolta o’limdan» qochishga muvaffaq bo’ldi. O’z shohligiga qaytib, u Misrga qarshi siyosatini davom ettirdi va Xet shohi Suppiluliuma bilan rasmiy ittifoq tuzish bilan yakunladi. Bogʻazkoʻy arxivi hujjatlariga koʻra, nafaqat Aziru, balki uning vorislari ham Xet shohlarining ittifoqchilari boʻlib qolishgan.
Furot daryosining g‘arbiy qismida joylashgan Karkemish va Halpa (Halab) kabi shimoliy Suriya davlatlariga kelsak, ular Xetlarning janubdagi birinchi hujumi paytidayoq Misrga boy berilgan edi. Karkemish va Halpada Xet knyazlari hukmdor etib tayinlangan va, ehtimol, Suppiluliuma bu yerga Xet hukmronligini mustahkamlash uchun Xetlarga yaqin qabilalar orasidan ko’chmanchilarni olib kelgan. Shimoliy Suriya Ramses II (miloddan avvalgi 1295 yil) bilan tuzilgan sulhdan keyin ham Xet davlati tasarrufida boʻlib qolgan, unga koʻra Misr hukmronligi faqat Janubiy Suriya va Falastinda qolgan.
Xet davlati “dengiz xalqlari” tomonidan magʻlubiyatga uchragach, Suriyaning unga ittifoqdosh boʻlgan hududlari — Alalax, Amurru va boshqa hududlar vayron qilinganidan soʻng Suriyada yana koʻplab kichik mustaqil davlatlar vujudga keldi; ularning ba’zilari Xet an’analarini saqlab qolgan. Shunday qilib, Karkemish Xatti mamlakati, ya’ni Xettlar nomini saqlab qoldi; Orontesda Xattin davlati tashkil topdi. Ko’pgina shtatlarda shohlar ba’zan an’anaviy xet nomlarini olib yurishgan; Rasmiy yozuv tizimi Xet ieroglif yozuvi edi.