Skelet (skeletos, yunoncha – quritilgan) mezenximadan rivojlanadigan va mexanik ahamiyatga ega bo’lgan zich shakllanishlar majmuasidir. U biriktiruvchi, xaftaga yoki suyak to’qimasi yordamida bir-biriga bog’langan alohida suyaklardan iborat bo’lib, ular bilan birgalikda harakat apparatining passiv qismini tashkil qiladi. Skelet ma’nosi Skelet tizimi asosan mexanik yoki asosan biologik ahamiyatga ega bo’lgan bir qator funktsiyalarni bajaradi. Keling, birinchi navbatda mexanik bo’lgan funktsiyalarni ko’rib chiqaylik. Barcha umurtqali hayvonlar ichki skelet bilan ajralib turadi, garchi ular orasida ichki skelet bilan bir qatorda terida paydo bo’ladigan ko’proq yoki kamroq rivojlangan tashqi skeletlari ham mavjud (baliq terisida suyak tarozilari). O’zining paydo bo’lishining boshida qattiq skelet tanani zararli tashqi ta’sirlardan (umurtqasiz hayvonlarning tashqi skeleti) himoya qilish uchun xizmat qilgan. Umurtqali hayvonlarda ichki skeletning rivojlanishi bilan u dastlab yumshoq to’qimalar uchun tayanch va tayanch (ramka) bo’ldi. Skeletning alohida qismlari mushaklar tomonidan boshqariladigan tutqichlarga aylandi, buning natijasida skelet tayanch-harakat funktsiyasini oldi. Natijada, skeletning mexanik funktsiyalari himoya qilish, qo’llab-quvvatlash va harakatni ta’minlash qobiliyatida namoyon bo’ladi. Qo’llab-quvvatlash yumshoq to’qimalar va organlarni skeletning turli qismlariga biriktirish orqali amalga oshiriladi. Harakatharakatlanuvchi bo’g’inlar bilan bog’langan va asab tizimi tomonidan boshqariladigan mushaklar tomonidan boshqariladigan uzun va qisqa tutqichlar ko’rinishidagi suyaklarning tuzilishi tufayli mumkin. Nihoyat, himoya qilish alohida suyaklardan suyak kanalini shakllantirish orqali amalga oshiriladi – o’murtqa shnurni himoya qiluvchi vertebra kanali; suyak qutisi – miyani himoya qiluvchi bosh suyagi; suyak hujayrasi – ko’krak qafasi, ko’krak bo’shlig’ining muhim organlarini (yurak, o’pka) himoya qiladi; suyak idishi – turning davom etishi uchun muhim bo’lgan reproduktiv organlarni himoya qiladigan tos suyagi. Skelet sistemasining biologik funksiyasi skeletning moddalar almashinuvida, ayniqsa minerallar almashinuvida ishtirok etishi bilan bogʻliq (skelet — mineral tuzlar — fosfor, kalsiy, temir va boshqalar ombori). Metabolik kasalliklarni (raxit va boshqalar) tushunish va nurlanish energiyasidan (rentgen nurlari, radioaktiv izotoplar) diagnostika qilish uchun buni hisobga olish muhimdir. Bundan tashqari, skelet ham gematopoetik funktsiyani bajaradi. Bundan tashqari, suyak nafaqat suyak iligi uchun himoya sumkasi, balki ikkinchisi uning organik qismini tashkil qiladi. Suyak iligining ma’lum rivojlanishi va faoliyati suyak moddasining tuzilishida namoyon bo’ladi va aksincha, mexanik omillar gematopoez funktsiyasiga ta’sir qiladi: harakatning kuchayishi gematopoezga yordam beradi; Shuning uchun jismoniy mashqlarni ishlab chiqishda barcha skelet funktsiyalarining birligini hisobga olish kerak. Skelet rivojlanishi Tashkilotning quyi darajalarida, shuningdek, barcha umurtqali hayvonlarda embrion davrida ichki skeletning birinchi rudimenti mezodermadan kelib chiqadigan dorsal ip – chorda dorsalis hisoblanadi. Notokord xordalar turining eng quyi vakili – lanceletga (Amphioxus lanceolatus) xos xususiyat bo’lib, unda skelet o’zining orqa tomonida tanasi bo’ylab cho’zilgan dorsal ipdan va uni o’rab turgan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Umurtqali hayvonlarning quyi turlarida [siklostomlar, selaxiyalar (akulalar) va xaftaga tushadigan ganoidlar] notokord atrofidagi biriktiruvchi to’qima skeleti va butun uzunligi bo’ylab xaftaga skeleti o’rnini egallaydi, bu esa o’z navbatida yuqori darajada uyushgan umurtqali hayvonlarda, teleost baliqlaridan. sutemizuvchilarga, suyakka aylanadi. Ikkinchisining rivojlanishi bilan notokord yo’qoladi, ahamiyatsiz qoldiqlar bundan mustasno (intervertebral diskning yadro pulposu). Suvli shakllar xaftaga tushadigan skelet bilan shug’ullanishi mumkin edi, chunki suv muhitidagi mexanik yuk havoga qaraganda beqiyos kamroq. Ammo faqat suyak skeleti hayvonlarning suvdan quruqlikka chiqishiga, tanalarini erdan yuqoriga ko’tarishiga va oyoqqa mahkam turishiga imkon berdi. Shunday qilib, filogenez jarayonida atrof-muhitga moslashish hodisasi sifatida 3 turdagi skeletning ketma-ket o’zgarishi sodir bo’ladi. Bu o’zgarish odam ontogenezi jarayonida takrorlanadi, bu davrda skelet rivojlanishining 3 bosqichi kuzatiladi: 1) biriktiruvchi to’qima (membranoz), 2) xaftaga va 3) suyak. Deyarli barcha suyaklar rivojlanishning ushbu 3 bosqichidan o’tadi, bosh suyagi suyaklari, yuz suyaklarining ko’p qismi va to’g’ridan-to’g’ri biriktiruvchi to’qimadan kelib chiqadigan klavikulaning bir qismidan tashqari, xaftaga bosqichini chetlab o’tadi. Bular, ular deyilganidek, integumentar suyaklarni bir vaqtlar sobiq ekzoskeletning hosilalari deb hisoblash mumkin, ular mezodermaga chuqur kirib, keyingi evolyutsiyada ichki skeletga qo’shiladi.
Источник: https://meduniver.com/Medical/Anatom/21.html MedUniver