Qabila ittifoqlari
Nemislar, slavyanlar, sarmatlar va mavrlarning qabila ittifoqlari kuchayib, kengayib bordi. Ular orasida ijtimoiy tabaqalanish kuchaydi va rahbarlarning kuchi tobora kuchayib bordi. Bu rahbarlarning ba’zilari Rim xizmatiga kirib, yuqori martabalar va katta boyliklarga ega bo’lishdi, boshqalari o’z otryadlarini joylashtirish uchun yangi erlarni egallab olish uchun imperiyaga qarshi olib borishdi. Imperiyada asirlar, letlar va federatsiyalar sifatida o’rnashib olgan oddiy “varvarlar” yer egalari, davlat va o’z rahbarlarining ekspluatatsiyasidan shafqatsizlarcha azob chekishdi, ular ularni qul savdogarlariga arzonga sotishdi, keyin esa ularni viloyatlarda qayta sotishdi. Hukumat yangi ko’chmanchilarni yakkalab qo’ymoqchi bo’lib, imperiyaga tobe bo’lganlarga ular bilan turmush qurishni yoki savdo qilishni taqiqladi; “Varvarlarning” oilaviy aloqalari qonun tomonidan tan olinmagan. Shuning uchun ular imperiyaga bostirib kirgan o’z qabiladoshlari tomoniga o’z xohishi bilan o’tganini tushunish mumkin.
Bu vaqtda Dunay bo’ylab kuchli gotika ittifoqlari tuzilib, ular bilan sarmat va slavyan qabilalari kurashgan. Imperiya bilan yaqin aloqada boʻlgan gotlar orasida 4-asr. Xristianlik arianizm shaklida tarqala boshlaydi; uning targ’ibotchisi Gotlarning birinchi episkopi bo’lgan va Injilni gotika tiliga tarjima qilgan Ulfilas edi. Asta-sekin Gotlar orasida Dnestr bilan ajratilgan ikkita shox – Ostrogotlar va Vizigotlar paydo bo’ldi. 70-yillarda Gotlar Qora dengiz cho’llariga yurgan xunlar tomonidan qattiq mag’lubiyatga uchradi. Hunlar tomonidan bosib olingan ostgotlar ularning qabila ittifoqiga kirdilar.
Hunlar vestgotlarga qarshi ba’zi sarmat va slavyan qabilalari bilan birgalikda harakat qildilar. Ular vesigotlarni Dunayga itarib yubordilar. Keyin vesigotlar imperiya hukumatiga o’z hududidan boshpana berishni so’rab murojaat qilishdi.
Ommabop harakatlar
Imperiyadagi vaziyat juda keskin edi. Erta vafot etgan Jovian o’rniga eng yuqori harbiy va fuqarolik amaldorlari tomonidan ko’tarilgan Valentinian (364-375) keldi, ular yana imperiyani bo’linib, ukasi Valens (364-378) Sharqiy Avgustni tayinladilar. IV asr yozuvchilari E’tibor bering, bu imperatorlar davrida tovlamachilik va amaldorlarni suiiste’mol qilish eng yuqori chegaraga etgan. Qonunni buzgan soliq to’lovchilar endi qamchi emas, balki qatl qilindi; qamoqxonalar kuriyerlar, hunarmandlar va dehqonlar bilan gavjum edi. Aholi va askarlar ommaviy ravishda qochib ketishdi, ba’zilari katta shaharlarda panoh topishga harakat qilishdi, boshqalari o’rmon va cho’llarga ketishdi, ko’plari “varvarlar” ga o’tishdi. Qochqinlar va “qaroqchilar” ni sudsiz o’ldirish to’g’risida bir necha bor buyruq berilganiga qaramay, yo’g’on ichak va qullar ularni o’z mulklarida bajonidil yashirishdi. Suriyada butun aholi punktlari qochoq dehqonlar, qullar va “qaroqchilar” ga aylangan, boy mulklarni egallab olgan va hatto shaharlarga hujum qilgan. Kichik Osiyoda isauriyaliklar qo’shni hududlarga bostirib kirib, yana qo’zg’olon ko’tardilar. Shaharlar pravoslavlar va ariyaliklar o’rtasidagi diniy nizolar tufayli parchalanib ketgan. Episkoplarning saylanishi bu lavozimga turli nomzodlarning tarafdorlari o’rtasida qonli to’qnashuvlarga sabab bo’ldi, bu esa hozirda katta daromad, kuch va ta’sir olib keldi. Shunday qilib, Konstantinopol yepiskopi saylovi paytida Makedoniya 3 mingdan ortiq odamni o’ldirdi.
Gʻarbiy viloyatlarda zodagonlar uchun xavf tugʻdirayotgan imperiyaning tashqi dushmanlari bilan xalq ommasining ittifoqi tobora oydinlashib bordi. Zamondoshlar xalq “varvarlarni” ozod qiluvchi sifatida kutayotganini tan olishga majbur bo’ldi. Britaniyada mahalliy aholi qoʻzgʻoloni Kaledoniyada yashagan piktlar, shotlandlar va german sakslari, jasur dengizchilar va qaroqchilarning bostirib kirishi bilan bir vaqtga toʻgʻri keldi. Galliyada Bagaudiya harakati yana kuchaydi. Ularning otryadlari alamanlar, burgundlar va franklar bilan birlashib, boy egalarining yerlarini tortib olib, oʻzlari oʻldirganlar. Valentinianning jazo ekspeditsiyalari yo’lidagi hamma narsani yoqib yubordi va yo’q qildi, lekin harakatni bostirishga ojiz edi.
Qo’zg’olon firmasi
Afrikada mahalliy dehqonlar, qullar va koloniyalarning harakati, agonistlarning vaqtinchalik mag’lubiyatlariga qaramay, hech qachon to’xtamadi. Valentinian davrida bu harakatga butun provinsiyani qoʻzgʻolonga chaqirgan Mur Stachaon boshchilik qilgan. U qo’lga olindi va qatl qilindi. Bu mahalliy aholining katta qismini larzaga keltirdi. Qo’zg’olon kuchaydi, unga ko’proq Mavritani qabilalari qo’shildi. Endi qo’zg’olonchilarga Mavritaniya qabilalaridan birining boshlig’i Firmus boshchilik qildi, uning tomoniga Rim askarlarining bir qismi ham o’tdi. Qoʻzgʻolonchilar Mavritaniyaning eng yirik shahri Kesariyani egallab, yoqib yubordilar va koʻplab latifundiyalarni egallab oldilar.
Qo’zg’olonning asosiy zaif tomoni birlikning yo’qligi edi. Qabilalar boshliqlarining o’zlari eng yirik yer egalari bo’lib, harakatning ko’lami ularni qo’rqitdi. Ulardan ba’zilari (masalan, Firmaning ukasi Gildon) doimo hukumatga sodiq qolishgan. Firmusning o’zi qo’zg’olonni bostirish uchun yuborilgan otliqlar ustasi Teodosius bilan kelishib olishga harakat qildi yoki yana urush boshladi. Qo’shinlari kichik bo’lgan Teodosiy alohida qabilalarga qarshi ekspeditsiyalarni amalga oshirdi va boshqalarning rahbarlari bilan yashirin muzokaralar olib bordi. Bir necha qonli janglardan so’ng, Firmus qabila boshliqlaridan birining himoyasi ostida qochishga majbur bo’ldi, lekin uni Teodosiyga topshirmoqchi ekanligini bilib, o’zini osib qo’ydi. Feodosiya qo’zg’olonchilarning qoldiqlari bilan shafqatsizlarcha ish olib bordi, ammo harakat to’liq bostirilmadi. Yoki o’ladi yoki yana yonadi, u 5-asrda Vandallar tomonidan Afrikani zabt etgunga qadar davom etdi.
Dunayda Gotlar qo’zg’oloni
Bu davrdagi qo’zg’olonlarning eng muhimi Dunaydagi gotika qo’zg’oloni edi. Aynan o’sha paytda dehqonlarning vayronagarchilik va qullikka aylanishi ayniqsa tez davom etayotgan Dunay provinsiyalari juda og’ir ahvolda edi. Ammianus Marcellinning guvohliklariga ko’ra, bir vaqtlar gullab-yashnagan bu hududlar qashshoq va vayron bo’lib qoldi va ularning aholisi qamoqxonalarda yotib, yashirinib, o’z joniga qasd qilishdi. Asl aholi va karplar, sarmatlar va gotlar orasidan ko’plab yangi ko’chmanchilar teng darajada azob chekdilar, ularning soni III asr o’rtalaridan boshlab doimiy ravishda o’sib bordi.
Valens qo’shilganidan ko’p o’tmay, Julianning qarindoshi Prokopiy unga qarshi isyon ko’tardi. Julianning o’limidan keyin uzoq vaqt yashiringan Prokopiy Valensning Konstantinopolda yo’qligidan foydalanib, poytaxtga kirib, o’zini imperator deb e’lon qildi. Keyin Frakiyaga ko’chib o’tib, u bu erda askarlar va aholining faol qo’llab-quvvatlashini topdi. Uning oldiga “varvarlar” orasidan qullar, ustunlar va ko’chmanchilar kelishdi. Transdanubiyalik gotlar unga 3 ming askar yubordilar. Harakat Kichik Osiyoga tarqaldi, u erda qo’zg’olonchilar Kizikning yirik shahrini egallab oldilar. Valensning olijanob izdoshlari Prokopiy tomonidan qatl etilgan. Zodagonlar nazarida u, ehtimol, beixtiyor “qaroqchi” va “olomonni bezovta qiluvchi” ga aylandi. Faqat katta qiyinchilik bilan, Prokopiyning bir qancha harbiy rahbarlarining xiyonatidan foydalanib, Valens harakatni mag’lub etdi. Uning ishtirokchilariga jazo ekspeditsiyalari, qiynoqlar va qatllar tushdi.
Valens va Valentinian Dunaydan tashqarida istehkomlar qurishni boshladilar. Bu Moesia shahriga hujum qilgan Kvadi va Sarmatlar bilan to’qnashuvga olib keldi. Valentinian ular bilan urush paytida vafot etdi; Imperiyaning g’arbiy yarmining hukmdorlari uning o’g’illari – ilgari uning hamkasbi bo’lgan Gratian (367-383) va yosh Valentinian II (375-392) edi. Ushbu keskin vaqtda vesigotlar Rim tuprog’iga qabul qilish iltimosi bilan Dunayga kelishdi. Hukumat ularga yer berishga qaror qildi va ular armiyada xizmat qilishlari uchun uni himoya qilishni va’da qildi. Ko’p o’tmay, yangi ko’chmanchilarning ahvoli avvalgilarinikidan kam emas edi. Ularga va’da qilingan ovqat yetkazilmadi, ochlikdan qiynalib, bolalarini bir pud nonga sotishdi. Sardorlar va amaldorlar himoyasiz gotlarni asirga olib, oʻz dalalarida ishlashga majburlagan yoki qul savdogarlariga sotgan. Natijada, gotlar o’rtasida ommaviy qo’zg’olon ko’tarildi, unga turli xil qullar, koloniyalar va dehqonlar qo’shildi. Qo’zg’olonchilar zodagonlarni o’ldirdi yoki Dunay bo’ylab haydab yubordi, yerlarini egallab oldi va shudgor qildi. Ular o’zlariga qarshilik ko’rsatmagan shaharlarni hech qanday soliq solmasdan, bepul qoldirdilar. Ko’plab askarlar qo’zg’olonchilar tomoniga o’tganligi sababli, hukumat bu harakatga dosh bera olmadi.
Asta-sekin, gotika rahbari Fritigern boshchiligidagi qo’zg’olonchilarning spontan harakatlari Rimga qarshi tizimli urushga aylandi. Qo’zg’olon boshlanganidan ikki yil o’tgach, 378 yilda Fritigern qo’shini Adrianopol shahri yaqinida Valens armiyasi bilan uchrashdi. Keyingi jang isyonchilarning to’liq g’alabasi bilan yakunlandi. 40 ming Rim askari jang maydonida halok bo’ldi. Valensning o’zi vafot etdi. Harakat tez rivojlandi. Gotlar, sarmatlar va slavyanlarning tobora ko’proq otryadlari Dunaydan o’tib, Fritigernga qo’shildi. G’arbda uning qo’shinlari Alp tog’lariga etib borishdi, sharqda ular Konstantinopolga yaqinlashdilar, ammo poytaxtning o’zini egallashga muvaffaq bo’lishmadi. Bu “varvarlar” va mazlum ommaning birlashgan kuchlarining birinchi g’alabasi edi. Zodagonlar vahima ichida edilar. Gratian Ispaniyadan Firma fathchisining oʻgʻli Teodosiyni chaqirib, uni Sharqning Avgustini tayinladi va unga gotika qoʻzgʻolonini bostirishni ishonib topshirdi.
Yangi jangga qaror qilmagan holda, Teodosiy besh yil davomida individual to’qnashuvlar, qo’zg’olonchilar otryadlarini ovlash, jazolash ekspeditsiyalari, poraxo’rlik va Fritigernning o’limidan so’ng kelishmovchilik boshlangan alohida qabilalarning rahbarlari bilan shartnomalar taktikasini qo’llagan. Ulardan ba’zilari Konstantinopol saroyida dabdabali ziyofatlar va armiyadagi yuqori martabalar bilan ularni xushomad qilishni biladigan Teodosiy tomoniga o’tdilar.
Natijada, Feodosiy Gotlar bilan shartnoma tuzishga muvaffaq bo’ldi, unga ko’ra ular Frakiya, Frigiya va Lidiyada don, chorva mollari va erlarni oldilar va qabila tashkiloti va qabila boshliqlarini saqlab qolishdi. Bu unga uzoq vaqt partizan kurashini davom ettirgan oddiy isyonchilar bilan shafqatsizlarcha kurashish imkoniyatini berdi.
Theodosius hukmronligi. Rim imperiyasining G’arbiy va Sharqqa yakuniy bo’linishi
Feodosiy (379-395) davrida imperiyaning oxirgi, mohiyatan vaqtinchalik birlashuviga erishildi. Uning o’zi ko’p jihatdan gotika qo’shinlari va ularning rahbarlariga qaram edi. Gʻarbiy imperiya hukumati oʻzining “varvar” harbiy boshliqlariga qaram boʻlib qoldi. Usurper Maksim tomonidan ag’darilgan va o’ldirilgan Gratianning o’rniga uning ukasi Valentinian II o’tirdi, Teodosiy Maksimusni mag’lub etishga yordam berdi. Uning davrida haqiqiy hukmdor Galli armiyasining qo’mondoni Frank Arbogast edi, u oxir-oqibat Valentinianni imperator Yevgeniy bilan almashtirdi. Evgeniy, “varvarlar” armiyasidan tashqari, Rimning butparast partiyasi qoldiqlari tomonidan qo’llab-quvvatlandi va uning bayrog’ida Masihning monogrammasi almashtirildi.
Gerkulesning surati. Aytgancha, keyinchalik Rimni egallab olgan va Vandal Stilicho qo’mondonligida bo’lgan Gotika rahbari Alarikni o’z ichiga olgan Teodosiusning gotika-sarmat qo’shini Arbogast franklarini mag’lub etdi; Umrining so’nggi uch yilida Feodosiy butun imperiyaning yagona hukmdori edi. Uning o’limidan so’ng, 395 yilda imperiyaning sharqiy va g’arbiy qismlari nihoyat bo’lingan.
Teodosiy hukmronligi Nicene pravoslavligiga arianizm, turli xil “bid’at” va butparastlik ustidan to’liq g’alaba keltirdi. Gotlar va Dunay qoʻzgʻolonchilarining dini boʻlgan arianizm zodagonlar nazarida murosaga aylangan boʻlib chiqdi. “bid’at” va butparastlik ham uning dushmanlari va hukumat dushmanlarining mafkuraviy quroli edi. Feodosiya pravoslavlikdan tashqari barcha dinlar va e’tiqodlarni taqiqladi. Cherkov mutlaq hokimiyatga ega bo’lsagina kuchli ittifoqchi bo’lishi mumkinligini tushunib, uning o’zi unga har tomonlama hurmat va homiylik ko’rsatdi.
Endi cherkov eng kuchli va eng boy tashkilotga aylandi. Uning hisobidan o’n minglab odamlar qo’llab-quvvatlandi, eng yuqori ruhoniylar hashamatda yashab, hatto saroy amaldorlarini ham hayratda qoldirdi. Antioxiya, Iskandariya va Konstantinopol yepiskoplari o’z nazorati ostidagi hududlarning ruhoniylari boshliqlari hisoblanib, ulkan kuch va ta’sirga ega edilar. Ammo o’zlarini eng yaqin, afsonaga ko’ra, Masihning shogirdlari – Havoriy Butrusning vorislari deb hisoblagan Rim episkoplarining da’volari ayniqsa katta edi.
Oliy ruhoniylarning shov-shuvli hashamati ko’plab oddiy nasroniylarning noroziligiga sabab bo’ldi. Barcha taqiqlarga qaramay, zohidlik, oddiy hayot, mulk jamiyati va oddiy mehnatni targʻib qiluvchi yangi sektalar paydo boʻldi. Rohiblar va monastirlar soni ko’paydi. Ammo asta-sekin monastir harakati mavjud tuzumga qarshi norozilik xarakterini yo’qotdi. Saxiy xayr-ehsonlar monastirlar va ularning abbotlarini boyitdi. Haddan tashqari astsetizm asta-sekin zaiflasha boshladi. Shu bilan birga, oddiy rohiblar abbatga bo’ysunishga va monastir erlarida ishlashga majbur edilar.
G’arbiy Rim imperiyasining Padaeiiye
Sharq va Gʻarb imperiyalarining tarixiy rivojlanish yoʻllari (395-yilda imperiyaning yakuniy boʻlinishidan keyin) bir-biridan keskin farq qilgan. Keyinchalik Vizantiya imperiyasi deb atalgan Sharq imperiyasi murakkab jarayonlar natijasida feodal davlatga aylanib, 15-asr oʻrtalarigacha mavjud boʻldi. (1453).
G’arbiy Rim imperiyasining tarixiy taqdirlari boshqacha tus oldi. Uning chegaralaridagi quldorlik tizimining qulashi ayniqsa shiddatli bo’lib, qonli urushlar, davlat to’ntarishlari va xalq qo’zg’olonlari bilan birga bo’lib, nihoyat O’rta er dengizi bo’yidagi eng yirik davlatning sobiq qudratiga putur etkazdi.
410-yil 24-avgustda vestgotlar yetakchisi Alarik qoʻshinlari tomonidan Rimning bosib olinishi hal qiluvchi voqealardan biri boʻldi.Taʼkidlash joizki, “abadiy shahar” qoʻlga kiritilgandan soʻng gotlar Rimni uch kun vayron qilganda, qullar va ustunlar o’z xo’jayinlariga qarshi isyon ko’tardilar va ularning ko’plari Alarixa qo’shiniga qo’shildi.
Rim Vesigot istilosidan keyin ham mavjud bo’lib qoldi. Biroq, uning global ahamiyati yo’qoldi. G’arbiy imperiyaning poytaxti Italiyaning shimoliga, Ravennaga ko’chirildi. Bir paytlar xalqlarning taqdiri hal bo‘lgan Rim forumida “abadiy shahar” bo‘m-bo‘sh edi, u yerda hozir qalin o‘tlar o‘sgan, cho‘chqalar o‘tlagan edi. G’arbiy imperiyaning rasmiy mavjudligi yana bir necha o’n yillar davom etdi. Bu davrda u Attila boshchiligidagi xunlarning halokatli bosqinidan, qator toʻntarishlar va qoʻzgʻolonlardan omon qolgan, imperiyaga bostirib kelgan qabilalar bir necha marta qullar va ustunlar bilan Rimga qarshi kurashda birlashgan. Imperiya hududi doimiy ravishda qisqarib bordi. V asrning o’rtalariga kelib. Rim imperatorlari tasarrufida faqat Italiya va Galliyaning kichik bir qismi qolgan.
G’arbiy imperiya taxti “varvar” otryadlari rahbarlarining qo’lida o’yinchoq bo’ldi. 476 yilda nemis yollanma askarlari qo’mondoni Odoacer so’nggi Rim imperatorini ag’dardi, u kinoya bilan “abadiy shahar” ning afsonaviy asoschisi Romulus bilan bir xil nomga ega edi. 476 yil, Romulus ag’darilgan va Italiyada birinchi “varvarlar” qirolligi tashkil topgan yil G’arbiy Rim imperiyasining yakuniy qulashi sanasi hisoblanadi.