Viloyatlarda quldorlik munosabatlari va shahar tuzumining rivojlanishi
I asrning birinchi yarmida imperator hukumati oldida turgan muhim masalalardan biri. AD, viloyatlar boshqaruvi haqida savol bor edi. Avgustning vorislari, xuddi o’zi kabi, xalq qo’zg’olonlarining oldini olishga, shuningdek, moliyaviy sabablarga ko’ra, ularning ekspluatatsiyasini biroz tartibga solishga harakat qildilar. Tiberiy hukumat dasturini shu ma’noda tuzib, «qo’y so’yish emas, qirqish kerak» degan. Imperatorlar nafaqat o’zlarining, balki Senat provinsiyalarini ham nazorat qilishgan. Hukumat strategik maqsadlarda o‘z zimmasiga olgan, biroq savdo manfaatlariga ham xizmat qilgan nisbiy tinchlik, intensiv yo‘l qurilishi viloyat iqtisodiyotining tiklanishiga xizmat qildi. Ularning qishloq xo’jaligi tizimidagi ba’zi o’zgarishlar ham shu davrga to’g’ri keladi. Gʻarbiy viloyatlardagi qabila zodagonlarining mulklari, sharqiy viloyatlardagi qirollik va ibodatxona yerlari qisman musodara qilinib, imperatorlar qoʻliga oʻtib, mayda-chuyda yerlarda ijaraga berildi. Ilgari o’zlari o’tirgan yer egalariga qaram bo’lgan jamoa dehqonlari kelishuv asosida ijarachilarga aylandilar.
Shahar hududlariga yerlarning qoʻshilishi va Ispaniya va Magna Gallning koʻpgina shaharlariga lotin fuqaroligi berilishi, unga koʻra, shahar magistratlari avtomatik tarzda Rim fuqaroligiga aylanganligi, ayrim shaharlarning mustamlakalarga aylantirilishi alohida ahamiyatga ega edi. Koloniyalar tashkil etilgach, yirik mulklar ularning bir qismi egalaridan tortib olinib, mustamlakachilarga bo‘linib berildi. Shunday qilib, qabila zodagonlari yerlarida ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi davrida shakllangan ekspluatatsiya shakllari oʻrnini rivojlangan quldorlik egalladi, bu bilan shaharlarning tarqalishi chambarchas bogʻliq edi. Sharqiy viloyatlarda Rim imperatorlari ellinistik qirollar siyosatini davom ettirib, kengaytirib, shaharlarga yerlar ajratdilar, yangi shaharlar barpo etdilar, qishloq, ibodatxona va qabilaviy hududlarga siyosat huquqini berdilar. Bu voqealar, shuningdek, yer uchastkalari egalari yoki ijarachilari sonini ko’paytirdi va ibtidoiy jamoa tuzumi qoldiqlarining tez parchalanishiga yordam berdi. Naqd pul soliqlari ham xuddi shunday yo’nalishda harakat qilib, aholining ko’proq qismini tovar-pul munosabatlariga jalb qilishga yordam berdi. G’arbiy viloyatlarda italyannikidan namuna olgan shahar hayoti rivojlana boshladi va qabila zodagonlari yerlarida o’tirgan mijozlar va qarzdorlar o’rnini bosa boshlagan qullar soni ko’paydi. Ijtimoiy munosabatlarning bu “rimlashuvi” hukmron sinfning turmush tarzi, tili va madaniyatining “rimlashuvi”da ham o‘z aksini topdi. Narbonese Galya va Ispaniya, ayniqsa uning janubi-sharqiy hududlari, imperiya paydo bo’lgan paytga qadar allaqachon romanlashtirilgan edi. Yuliy-Klavdiylar davrida xuddi shunday jarayon Buyuk Galliyada ham sodir bo’lgan. Mustaqillik davridagi magistratura (vergobreti) allaqachon Tiberiy davrida duumvirlar bilan almashtirildi, eng yirik shaharlar Rim qiyofasini oldi, hunarmandchilik va savdo rivojlangan.
Biroq, farovonlikning bu ko’rinishi salbiy tomonga ega edi. Ko’pgina dehqonlar faxriy mustamlakachilarga berilgan yerdan mahrum bo’lib, pulga muhtoj bo’lib, qarzdorlarning yordamiga murojaat qilishdi. Soliqlardan kelib chiqqan qarz qabila zodagonlariga ham og’ir yuk bo’lgan. Har bir malaka, so‘ngra soliqlarni taqsimlash va ishga yollanganlarni ishga qabul qilish aholining noroziligi bilan kutib olindi. Ayrim viloyatlar va viloyatlarning ayrim qismlari turlicha rivojlangan. Ispaniyaning shimoli-g’arbiy mintaqalarida hali ham shahar tuzilishiga ega bo’lmagan va avvalgi tashkilotini saqlab qolgan qabilalar yashaydigan ko’plab hududlar mavjud edi. Galliyada janubiy va markaziy hududlar tezroq rimlashtirildi, bu erda Rim istilosi davrida ijtimoiy tabaqalanish kuchliroq bo’lib, qabila zodagonlari Rimning yordamiga ko’proq ehtiyoj sezdilar. Galyaning kam rivojlangan qabilalari yashagan g’arbiy va shimoliy hududlarida romanizatsiya sekinroq rivojlandi, garchi bu erda ikkita yirik koloniya paydo bo’lgan – Augusta Treverov (Trier) va Colonia Agrippina (Kyoln). Bu yerda ibtidoiy jamoa munosabatlari barqarorroq, Rimga qarshilik kuchliroq edi. Afrika (bir necha eski shaharlar bundan mustasno) va Dunay mintaqalari yanada sekinroq rivojlangan. Afrikada ko’pchilik shaharlar o’zlarining oldingi tuzilmalarini saqlab qolishgan, ular xuddi Karfagen hukmronligi davridagidek, sufet tomonidan boshqarilgan. Koʻp sonli barbar qabilalari Rim prefektlari va qabila boshliqlari tomonidan boshqarilgan. Bu erda aholi – mijozlar, merosxo’r ijarachilar, qarzdorlar faqat egasiga bog’liq bo’lgan ulkan mulklar ham katta rol o’ynadi. Dunay provinsiyalarida shaharlar asosan Rim qoʻshinlari joylashgan muhim strategik nuqtalarda paydo boʻlgan. Bu yerdagi mahalliy qabilalar ham Rim prefektlari tomonidan boshqarilgan.
Yuliy-Klavdiy davrida yana uchta viloyat imperiyaga qo’shildi: Frakiya, Mavritaniya va Britaniya. Frakiya uzoq vaqtdan beri Rim protektorati ostida bo’lgan va aslida u mahalliy qirollarga o’z fuqarolarining qo’zg’olonlarini bostirishda yordam bergan Makedoniya gubernatori tomonidan boshqarilgan. Milodiy 44-yilda e. u viloyatlarga aylantirildi. Rim savdogarlari uzoq vaqtdan beri joylashib olgan va faxriylar koloniyalari olib ketilgan Mavritaniya qirollari ham Rimga bog’liq edi. Kaligula davrida Mavritaniyaning so’nggi qiroli Rimga chaqirilgan, u erda vafot etgan (yoki o’ldirilgan) va Mavritaniya viloyatga aylangan.
Qaysar davridan boshlab Italiya va Angliya o’rtasidagi savdo aloqalari mustahkamlana boshladi. Orolning mulkiy tengsizlik allaqachon rivojlangan janubi-sharqiy qismidagi zodagonlar orasida o’zaro nizolarda va xalqqa qarshi kurashda rimliklarga tayanishga tayyor rimparast partiya shakllana boshladi. Masalan, beshta Britaniya «qirolligi» dan birining hukmdorining surgun qilingan o’g’li yordam so’rab Kaligulaga murojaat qildi. Rimliklar Brigante qabilasining hukmdori Kartimanduani qo’llab-quvvatlagan, uning fuqarolari uni quvib chiqarishni xohlashgan. Asta-sekin rim tarafdorlari va anti-rimchilar, ya’ni aristokratik va ommabop partiyalar o’rtasidagi kurash juda keskinlashib bordi. Bu vaqtda druidizmning muhim markaziga aylangan Angliya, Galliyadagi Rim hukmronligi dushmanlarining boshpana va ittifoqchisiga aylanishi mumkin edi. Nihoyat, orolning boyligi – don, chorva mollari, metallar, marvaridlar vasvasaga uchragan o’lja bo’lib tuyuldi. Bularning barchasi Klavdiyni eramizning 43-yilida ishga kirishishga undadi. e. Britaniyaning bosib olinishi. Orolning bir qismi munitsipal huquqlarni olgan asosiy shahar Verulamium bo’lgan provinsiyaga aylantirildi. Qo’shni hududlar «Avgust shohlari va legatlari» unvonini olgan qaram cherkovlarga bo’ysungan. Orolning shimoliy va gʻarbiy qismlari temirdan foydalanishni endigina oʻzlashtira boshlagan va rim tarafdori zodagonlarga ega boʻlmagan qabilalar yashab, oʻz mustaqilligini saqlab qoldi.
G’arbiy viloyatlarda qo’zg’olonlar
G’arbiy viloyatlarda Rim hukmronligiga qarshi kurash davom etdi, u erda bo’lib o’tgan barcha qo’zg’olonlarning o’xshashligi bor edi. Qoʻzgʻolonlarga odatda mahalliy qabila zodagonlarining alohida vakillari boshchilik qilgan, lekin ularning asosiy harakatlantiruvchi kuchi keng xalq ommasi edi. Milodiy 21 yilda e. Galliyada aslzoda Gallar – Rim fuqarolari Florus va Sakrovir boshchiligida qo’zg’olon ko’tarildi. Ularga ko’plab mijozlar, qarzdorlar va dehqonlar qo’shildi. Rimda bu harakat katta tashvish uyg’otdi. Biroq, u tezda mag’lubiyatga uchradi va uni bostirishda Galli aristokratiyasining ba’zi vakillari ham qatnashdilar. Kaligula ostida Galliyada ham harakatlar bo’lgan. Norozilar repressiyaga uchradi, mulklari musodara qilindi. Klavdiy gallik zodagonlarining qarshiliklariga qarshi kurashda ikki yo’lni tutdi: bir tomondan uni Britaniyaning mumkin bo’lgan yordamidan mahrum qilishga, ikkinchi tomondan esa uni imperiya bilan yanada yaqinroq bog’lab, uning yo’lini ochishga harakat qildi. Senatga.
Miloddan avvalgi 17-yilda Afrikada. e. Sakkiz yil davom etgan katta qo’zg’olon boshlandi. Bu erda asosiy rolni Rim armiyasida xizmat qilgan, ammo keyin tark etgan va barcha norozilarni Rimga qarshi jang qilish uchun ko’targan katta Musulami qabilasi va uning rahbari Takfarinat o’ynadi. Unga boshqa qabila boshliqlari, shuningdek, Rim va Punik yer egalarining zulmini yo‘q qilishga intilayotgan ko‘plab mahalliy kambag‘allar ham qo‘shildi. Qo’zg’olonchilar partizan urushi taktikasini mukammal egalladilar va rimliklar bu harakatni faqat katta qiyinchilik bilan bostirishdi.
Yangi harakat, bu safar Mavritaniyada, imperiyaga qo’shilganidan keyin avj oldi. Uni Mavritaniyaning oxirgi qiroli Edaimon ozod qilgan. Bu erda, xuddi Galliyadagi kabi, mahalliy zodagonlarning bir qismi qo’zg’olonni bostirishga yordam berdi. Ushbu yordam uchun Klavdiy Volubilis shahriga munitsipal huquqlar va bir qator imtiyozlar berdi.
Rimliklar Neron boshchiligidagi Britaniya qo’zg’olonchilari bilan ayniqsa qattiq kurash olib borishlari kerak edi. U erda Rim hukmronligiga qarshi kurash doimo davom etgan. Avvaliga uni zabt etmagan Uelsga qochib ketgan va bu mintaqadagi qabilalarni jangga ko’targan Karatak boshqargan. Qadimgi ittifoqchisi Kartimandua tomonidan Rimliklarga topshirilganda qarshilik biroz pasaydi. Ammo soliqlar va yollash mamlakatni yo’q qildi. Rim ishbilarmonlari va qarz oluvchilar inglizlarga katta foiz stavkalari bilan qarz berishdi va qarzlari uchun oxirgi mulklarini tortib olishdi.
Yangi koloniya, Camulodunumni yaratish uchun Trinovante qabilasidan er olindi. Mustamlakachilar – faxriylar va asosan Londiniya shahrida yashagan Rim tadbirkorlari jazosiz mahalliy aholini haqorat qilishdi. Milodiy 61 yilda e. Iceni qabilasining hukmdori Prasutagus vafot etdi va uning butun saltanati, shuningdek, zodagonlarning mulki musodara qilingani e’lon qilindi. Rim qarz beruvchilarining iltimosiga binoan ko’plab aholi qullikka sotilgan. Keyin Prasutagusning bevasi Boudicca xalqni qo’zg’olonga chaqirdi. Qo’zg’olonchilar Verulamium, Kamulodunum va Londinium shaharlarini vayron qilishdi va ko’plab Rim fuqarolarini o’ldirishdi. Sarosimaga tushgan qo’shinlar qarshilik ko’rsatishni tashkil qila olmadilar. Britaniyaga yuborilgan legat Suetonius Paulinus qo’zg’olonni qonga botirdi, ammo Paulinusning o’ta shafqatsizligi omon qolgan britaniyaliklarni yana qurol olishga majbur qildi. Paulinusning usullari qadimgi Rim zodagonlari tomonidan to’liq ma’qullangan bo’lsa-da, hukumat uni chaqirib olishni va uning o’rniga boshqa legat Turpilianni tayinlashni zarur deb topdi, unga murosaga kelish va yumshoqroq harakat qilish buyurildi.
Sharqiy viloyatlarni qaram qirolliklarga aylantirdi
Agar gʻarbiy va sharqiy viloyatlarda hukumatning soliq va agrar chora-tadbirlari qaysidir jihatlari bilan oʻxshash boʻlsa va bir xil natijalarga olib kelgan boʻlsa, sharqiy viloyatlar gʻarbiy viloyatlardan sezilarli darajada farq qilar edi. Agar ikkinchisi Rim istilosidan keyingina quldorlik munosabatlarini rivojlantirish yo’liga o’tgan bo’lsa, sharqiy viloyatlarda quldorlik tizimi ko’p asrlar davomida mavjud bo’lgan. Rim bosqinchilari ellinistik qirollar siyosatini mohiyatan davom ettirdilar. Qadimgi siyosat bilan bir qatorda yangilari tashkil etilib, ularga, avvalgidek, qaram qishloq aholisidan iborat xor tayinlandi. Rim davrida xususiy mulk ancha rivojlangan (ellinistik davrga nisbatan). Shu bilan birga, quldorlik mulklarda ham, ayniqsa shaharlarda ham rivojlanishda davom etmoqda. Hunarmandchilikda keng qoʻllaniladigan qullar mehnati bu yerda erkin odamlarning mehnati bilan uygʻunlashgan. Sharqqa xos bo‘lgan quldorlikning o‘z-o‘zini qullikka sotish, qarz qulligi kabi shakllari Rim hukmronligi davrida ham mavjud bo‘lib, ular sinfiy jamiyat va davlatning ko‘p asrlik taraqqiyoti davomida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga chuqur ta’sir ko‘rsatmagan. Sharq mamlakatlarida.
Yirik shaharlar oʻzlarining oldingi tuzilmalarini saqlab qolishgan, garchi ularning zohiriy mustaqilligi tezda yoʻq qilingan va ular ham gubernatorlar nazorati ostida boʻlgan. Aytgancha, Tiberiy davrida bir qator shaharlar ruhoniylar ixtiyorida bo’lgan jinoyatchilar, qarzdorlar va qochqin qullarni hokimiyatdan yashirishi mumkin bo’lgan eng muhim ibodatxonalarga berilgan «boshpana huquqi» dan mahrum edi. . Xalq yig’inlari o’z ahamiyatini yo’qotdi va magistratura faqat faxriy lavozimlarga aylandi. Italiya shaharlarida bo’lgani kabi, bu erda ham shahar kengashlari a’zolari va magistraturadan odamlarga tarqatma tarqatish tizimi keng qo’llanilgan.
1-asrda n. e. Sharqiy viloyatlarda dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo qayta tiklanmoqda. Ayniqsa, dengiz va karvon savdosi rivojlandi. Bundan asosan suriyalik savdogarlar foyda ko’rdilar, ular Arabiston va Hindistondan tutatqi va zargarlik buyumlarini olib kelib, Rim va Italiyaga juda qimmatga sotardilar. Bu savdodan katta boylik orttirilgan, Efes, Pergam, Antioxiya, Iskandariya kabi sharq shaharlari boyligi va hashamati bilan mashhur edi.
Bu viloyatlardagi polis tizimi Italiya yoki Gretsiyadagi kabi alohida rol o’ynamagan. Kichik Osiyoda qishloq jamoalarida yashovchi mahalliy aholi yashaydigan keng hududlar saqlanib qolgan. Qadimgi Sharq shakllarining qoldiqlari ellinizmdan omon qolgan va imperiya davrida saqlanib qolgan Suriyada bunday hududlar yanada ko’p edi. Suriya chegaralarida viloyat hokimiyatiga bo’ysungan yoki yana o’z hukmdorlarini qabul qilgan, odatda Rim saroyida ko’tarilgan va butunlay Rimga bag’ishlangan qaram qirolliklar mavjud bo’lishda davom etdi. Rim hukmronligi tayanishi mumkin bo’lgan polis tashkilotining bu sohalaridagi zaiflik, keng ma’bad yerlariga ega bo’lgan ruhoniylarning kuchli ta’siri, jamoaning kuchliligi, ellinizatsiyaning zaifligi – bularning barchasi birgalikda Rimni majbur qildi. hukumat bu erda hukmronlikning bunday bilvosita shakllarini afzal ko’radi.
Viloyatlarga aylangan hududlarda xalq soliq zulmidan va barcha turdagi majburiyatlar – transport, yo’l va boshqalardan juda ko’p azob chekdi.Soliqchilar bir ovozdan nafratlandi; Xushxabardagi «publikachilar» eng rad etilgan gunohkorlar bilan tenglashtirilgan. Odamlar orasida Rimga qarshi kayfiyatlar, avvalgidek, Rimning o’limi, ilohiy ozod qiluvchi va «solihlarning g’alabasi» haqidagi bashoratlar shaklida bo’ldi. Bunday his-tuyg’ularning yorqin misoli Osiyo viloyatida yozilgan «Yuhanno apokalipsisi» erta nasroniy asaridir. Ba’zida norozilikni faol ifodalashga urinishlar qilingan; Shunday qilib, Tiberiy davrida Rim fuqarolari Cyziquas shahrida yo’q qilindi. Ammo Xulio-Klavdiy hukmronligining oxirigacha Sharqda katta qo’zg’olonlar bo’lmagan. Agar G’arbda zodagonlarning katta qismi allaqachon rimlik tarafdori bo’lgan bo’lsa, sharqiy viloyatlarning ellinistik zodagonlari orasida rimparastlik kayfiyati kuchliroq edi, bu erda omma uchun ittifoqqa qarshi kurashish ayniqsa qiyin edi. Rim va mahalliy zolimlar.
Misrda Rim siyosati bevosita byurokratik apparat tomonidan amalga oshirilgan, asosan Ptolemeylar tomonidan yaratilgan. Misrni Rimning asosiy don ombori deb hisoblagan hukumat dehqonlar zimmasiga soliq va bojlar yuklagan. Hujjatlardan 50 ta tabiiy va 450 dan ortiq pul soliqlari ma’lum. Yo’llarni ta’mirlash, transport va amaldorlarga xizmat ko’rsatish viloyatlari uchun odatiy vazifalardan tashqari, viloyat bo’ylab sayohat qilish, Misrda allaqachon 1-asrdan boshlab. yaroqsiz yer uchastkalarini majburiy ijaraga olish bojlari rivojlanmoqda. Butun qishloq jamoasi bu yerlarni etishtirish, shuningdek, soliqlarni to’lash uchun javobgar bo’lgan, natijada ular Misrda uzoq vaqt saqlanib qolgan. Agar soliq to’lanmasa, jinoyatchilar, ularning qarindoshlari, qishloqdoshlari har xil qiynoqlarga duchor bo’lgan. Dehqonlar Ptolemeynikiga o’xshash bu rejimga odatdagidek javob berishdi – ular dalalarini tashlab qochib ketishdi. Shunday qilib, Rimga qo’shilishdan faqat o’z mulklarini tasarruf etishda ko’proq erkinlikka ega bo’lgan yirik yer egalari va Hindiston bilan yirik savdo aloqalarini o’rnatgan iskandariya savdogarlarigina foyda ko’rdilar. Bu davrda Iskandariya imperiyaning eng yirik portiga aylandi.