XI-VI asrlar davrida. Miloddan avvalgi e. Iqtisodiy va madaniy jihatdan Misr o’sha davrning eng muhim davlatlaridan biri bo’lib qoldi. Ammo quldorlik munosabatlarining yanada rivojlanishi ijtimoiy qarama-qarshiliklarning shu qadar keskinlashishiga olib keldiki, fir’avn hokimiyatining harbiy va siyosiy kuchi muqarrar ravishda zaiflashdi. O’sha paytdan boshlab Misr tobora ko’proq boshqa davlatlar hukmronligi ostiga tushdi.
XI-VIII asrlar Misr tarixida (Maneto bo’yicha XXI-XXIV sulolalar davri) Yangi Qirollikning davomi. Mamlakat ijtimoiy hayotida sezilarli yangi xususiyatlar VII-VI asrlardagina kuzatildi. Miloddan avvalgi e. (XXV-XXVI sulolalardan boshlab). Bu davrga qadar yaratilgan sharoitlar keyingi V-IV asrlarga xos bo’lib qoldi. Miloddan avvalgi e. Yunon-Makedoniyaning Misrni bosib olishigacha.
XI-VIII asrlarda Misr. Miloddan avvalgi e.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi. Ayirboshlashning rivojlanishi
Miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi. e., aftidan, Yangi Qirollikdagi rivojlanish darajasidan sezilarli darajada oshmagan. XXII sulola davridan boshlab temirdan yasalgan buyumlar (hali ham sifatsiz) tushdi, masalan, oltin bilakka zargarlik kabi solingan temir ko’z. XXII sulola davrida ham chaqmoq toshli o’roqlar ishlatilgan; Bunday o’roqlar keyinchalik uzoq vaqt yo’qolmadi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, barcha afzalliklari bilan temir uni eritish va qayta ishlash uchun mis va bronzaga qaraganda ko’proq yoqilg’ini talab qiladi, chunki u ko’proq o’tga chidamli va bundan tashqari, faqat issiq holatda soxtalashtirilishi mumkin.
Shunday ekan, rudani eritish uchun yaroqli yoqilg‘i yetarli bo‘lmagan Misrda temir sekin tarqalib ketgani ajablanarli emas.
To’g’ri, bu vaqtda qandaydir yutuqlar bor edi. XXI sulola davriga kelib, eski omochni bo’yinturuqli shudgor almashtirdi. Qayd etilishicha, otchilik shu qadar rivojlanganki, Misr ot yetkazib beruvchi sifatida qo‘shnilari orasida shuhrat qozongan.
Iqtisodiy nuqtai nazardan XXI-XXII sulolalar davri oldingi davrdan ayirboshlashning rivojlanishi va pul muomalasining oʻsishida sezilarli farq qildi. XX va XXI sulolalar oxirida Quyi Misrning Tanis shahrida (ilgari Per-Ramses deb ataladigan) o’tirgan hukmdor Finikiya bilan shunchalik tez savdo qilganki, birgina Byblosning o’zida yigirmalab kemalar u bilan bu savdo aloqalarini saqlab qolgan. Chet elda yog’och sotib olish yoki Misrda er va qullarni sotib olish va hokazolar haqida gapiramizmi, qoida tariqasida, XXI-XXII sulolalar davrida kumush bilan to’lov amalga oshirilgan. Bu, albatta, narsalar uchun to’lovning eski usuli butunlay foydalanishdan chiqib ketdi, degani emas. Ammo ayirboshlash muqarrar ravishda va borgan sari tovar pul shaklini oldi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, o’rmonlar va erlarni qullar bilan sotib olish bo’yicha yirik bitimlar yuqori martabali amaldorlar tomonidan tuzilgan. Bu davrda ma’bad ruhoniylari to’g’ridan-to’g’ri pul qarz oluvchi sifatida ishlaydi. Naqd pul ssudasi hali kreditning dominant turi bo’lmagan (foiz stavkasi juda yuqori edi), lekin don ssudasi, qadimgi kunlarda bo’lgani kabi, odatiy hodisa bo’lib, qarzdor butunlay vayron bo’lgunga qadar shafqatsizlarcha undirilgan.
Liviya hukmronligidan oldin Misr
11-asr boshlarida. Miloddan avvalgi e. Misr o’zini ikki hukmdor o’rtasida bo’lindi: Anisda joylashgan Quyi Misr va Tebesdagi Yuqori Misr.
Unuamonning Omon ma’badidagi qayig’i uchun o’tin olish uchun Finikiyaning Byblos shahriga sayohati haqidagi mashhur hikoya shu vaqtga to’g’ri keladi. Ushbu hikoyaning qo’lyozmasi bo’lgan papirus Moskvadagi Davlat tasviriy san’at muzeyida saqlanadi. Baxtsiz hodisalar va xorliklarga to‘la sayohat qissasidan shuni ko‘rish mumkinki, agar Finikiyaliklar Misr madaniyati yutuqlarini qadrlagan bo‘lsalar, o‘sha davrda Misrning Suriya, Finikiya va Falastindagi qudrati endi hech kim tomonidan tan olinmagan.
Hikoyaning o’zida na Yuqori Misr hukmdori, na Omon Herihorning oliy ruhoniysi, na Quyi Misr hukmdori Nesubanebdjed haligacha shoh deb nomlanmagan. Ammo ularning har biri qirollik unvonini qabul qilgandan keyin ham janubiy hukmdor Amun oliy ruhoniy unvonini saqlab qoldi. Rasmiy ravishda mamlakat ustidan oliy hokimiyat shimoliy qirol qo’lida qoldi. Uning nomi bilan janubiy qirollikda ham ba’zi qurilish ishlari olib borilgan, ammo bu aslida davlat ichida davlatni tashkil etgan.
Xuddi shunday holat Nesubanebdjed asos solgan 21-sulolada ham davom etdi. Herihorning avlodlari va vorislarining ba’zilari o’z da’volarini oliy ruhoniy unvoni bilan chegaralagan bo’lsalar, boshqalari esa podshoh unvonini ham o’zlashtirganlar.
Amun ruhoniyligi janubda hukmron kuch edi. Boshqa joylarda ham ibodatxonalarning ahamiyati ortdi deb o’ylash mumkin. Demak, masalan, ruhoniylar janubiy qirolligida ilgari unchalik tez-tez ishlatilmaydigan ibodatxona orakullari orqali davlat va huquqiy masalalarni hal qilish deyarli boshqaruv usuliga aylandi. XXII sulolaning boshiga kelib, bu nafaqat Thebesda, balki undan uzoqda joylashgan hududlarda ham keng tarqalgan edi. Ko’rinib turibdiki, shimolda ruhoniylarning ta’siri kuchaymoqda. Shimoldagi hukmron kuch hali ham armiya edi.
Misrda Liviya hukmronligi
Yuqorida aytib o’tganimizdek, hatto Ramses III (IV) ham o’zining ko’plab liviyalik asirlarini harbiy ko’chmanchilarga aylantirdi. Liviyaliklarning hujumi va ularning Misrga kirib borishi hatto Ramsesning vorislari davrida ham to’xtamadi. Natijada mamlakatning shimoliy yarmi ularning rahbarlari boshchiligidagi liviyalik harbiy ko’chmanchilar bilan to’lib ketdi. Bu rahbarlar nomarxlar bo’lib, mahalliy ruhoniy zodagonlar bilan bog’langan.
Sheshenk ismli Liviya harbiy rahbarlaridan biri XXI sulolaning so‘nggi hukmdori davrida shu qadar ko‘zga ko‘ringan mavqeni egallagan ediki, taxtga o‘tirish uchun bir qadam tashlash kerak edi. Sheshenq 1 XXII sulolaning (miloddan avvalgi 10-asr oʻrtalari) asoschisi boʻldi.
Bir paytlar Liviya armiyasining hukmron boshlig’i yana jangari korxonalar yo’liga o’tgandek tuyulishi mumkin edi. Ammo yahudiy podshohi Raxabom (miloddan avvalgi 930-yillar) davrida Misr qo‘shinining Falastinga hujumi, Quddusning talon-taroj qilinishi bilan birga bosqinchilikdan boshqa narsa emas edi. Sheshenq I vorislarining kuchi hatto mamlakat ichida ham shunchalik zaiflashgan ediki, Misrdan tashqarida doimiy hukmronlik haqida gap boʻlishi mumkin emas edi.
O’z hukmronligini o’rnatishda Liviya harbiy rahbarlari va Liviya armiyasi hali ham ozmi-ko’pmi kuchli oliy hokimiyatga muhtoj edi. Biroq keyinchalik Liviya zodagonlari bunday hokimiyatga ehtiyoj sezmay qolishdi. 9—8-asrlarda keyingi Liviya firʼavnlari davrida. Miloddan avvalgi e. (XXII-XXIII sulolalar) Quyi Misr Liviya hukmdorlari-shohlari boshchiligidagi ko’plab mintaqaviy davlat tuzilmalariga bo’linib ketdi. Liviya qirollarining o’zlari poytaxti Deltaning sharqiy qismida joylashgan Bubast shahriga ega edilar. Yuqori Misrning shimoliy qismida Herakleopolisdagi kuchli hukmronlik uyi hukmron edi. Janubdagi ruhoniylar saltanati daxlsiz qoldi. Biroq, XXII sulolaning garovlari Liviya knyazlarini Thebesdagi Amun oliy ruhoniylariga qabul qilishga intilishdi. Miloddan avvalgi 8-asrda. e. Janubiy qirollikning hukmdori Liviya malikasi bo’lib, «Omonning xotini» degan eski unvonni Yangi Qirollikning boshqa malikalari kiygan edi.
Mamlakatning parchalanishi, albatta, uning keyingi iqtisodiy rivojlanishini kechiktirdi. Bu davrda Misrning birlashishi, avvalgidek, iqtisodiy zaruratdan kelib chiqqan edi. Ayniqsa, ayirboshlash va savdo-sotiqni rivojlantirishdan manfaatdor bo’lgan ruhoniy zodagonlar mamlakat birligini mustahkamlashga intildilar, Fiva ruhoniylar qirolligining siyosati shuni ko’rsatadiki, Misr ibodatxonasi zodagonlari Liviya harbiy rahbarlaridan farqli o’laroq, Misrni birlashtirishga intilganlar.
Efiopiyaliklar tomonidan Misrning birinchi zabt etilishi
11-asrning o’rtalarida. Miloddan avvalgi Miloddan avvalgi Efiopiya Misr hokimi, Amun oliy ruhoniysi Xerixorning o’g’liga bo’ysundi. 8-asrning o’rtalariga qadar uning Misr bilan keyingi munosabatlari haqida kam narsa ma’lum. Miloddan avvalgi e., u erda Kashta ismli kuchli podshoh paydo bo’lganida. U allaqachon fir’avn unvoniga da’vo qilgan, ammo Misrning eng janubiy chekkasidan shimolda uning hukmronligining izlari topilmagan. Biroq, uning vorisi Pianxa hukmronligining 21-yiliga kelib, efiopiyaliklar allaqachon Yuqori Misrning muhim qismiga, shu jumladan Thebesga egalik qilishgan.
Thebes Efiopiyaliklarning ittifoqchisi edi. Bu ittifoq Thebesga ma’lum imtiyozlarni va’da qildi. Eskirgan «barcha shaharlarning bekasi» Efiopiyaliklar qo’li orqali mamlakatdagi avvalgi mavqeini hech bo’lmaganda qisman tiklashga umid qilishi mumkin edi. To’rtinchi kataraktada joylashgan Efiopiya poytaxti Napata va Efiopiyaning boshqa shaharlari Thebes bilan bog’langan. Efiopiyada Yangi Qirollik davrida Misr davlatining bosh homiysi xudosi Amun, Fiv xudosi kulti joriy qilingan va u yerda ildiz otgan. Theban ruhoniylari Efiopiyaning hukmron sinfi bilan osongina ittifoqqa kirishlari mumkin edi.
Misrning shimolida janubdan bosqinga qarshilik ko’rsatish tashkilotchisi Ision va Sais shaharlarining hukmdori Tefnext (yoki yunonlar uni Tnefakht) edi. Tefnextning efiopiyaliklar va janubiy ibodatxona zodagonlariga qarshi kurashdagi asosiy yordamchisi «liviyaliklar, ishonchli armiya» edi. Efiopiyaliklarning teng darajada qat’iy raqibi «janubiy shahar» ning uzoq vaqtdan beri raqibi bo’lgan Memfis shahri edi, lekin ma’bad zodagonlari shaxsida emas, shimolda efiopiyaliklar umumiy til topdilar. oddiy shahar aholisi, hunarmandlar va kema quruvchilarning shaxsi.
Tefnext Misrning butun shimoli-g’arbiy qismini va qisman Yuqori Misrning shimolini egallab, harbiy harakatlar boshladi. Shu munosabat bilan mamlakatning o’rta qismidagi Hermopolis shahrining qiroli efiopiyaliklardan uzoqlashdi. Efiopiya qiroli Yuqori Misr hukmdorlari va Misrda joylashgan o’z qo’shinlariga Germopolisni qamal qilish to’g’risida buyruq berdi va Efiopiyadan o’zi shimoliylarga qarshi qo’shin yubordi, bu qo’shinni Omonning o’zi yuborganligi e’lon qilindi.
Suv va quruqlikdagi uchta jangda efiopiyaliklar shimolliklarni mag’lub etishdi. Efiopiya qiroli Fibaga Omonning asosiy bayrami uchun kelganida, bayramlarda qatnashdi va keyin Germopolisga suzib ketdi, bu esa uni otishma (toshlar va o’qlar bilan) va ochlik bilan taslim bo’lishga majbur qildi. Efiopiya armiyasining Memfis tomon keyingi harakati g’alabali yurish bilan yakunlandi: shahardan shahar g’oliblarga taslim bo’ldi. Germopolis va boshqa shaharlarda qirollarning mulki va xazinalar tarkibi qirol xazinasiga, don omborlari tarkibi esa Fibadagi Amun ibodatxonasiga oʻtkazilgan.
Memfisning oddiy fuqarolari bosqinchini qat’iy qarshilik bilan kutib olishdi. Eng xushomadgo’y va shafqatli so’zlar bilan tuzilgan taslim bo’lish taklifiga javob Memfis hunarmandlari va kema quruvchilarning Efiopiya otryadiga hujumi bo’lib, bu taslim bo’lish taklifini keltirdi. Memfis quruqlikda mustahkam mustahkamlangan va daryodan suv toshqini bosgan iskala qo’nishga imkon bermaganga o’xshaydi. Shaharda oziq-ovqat ko’p edi; u yerda sakkiz ming kishilik qo‘shin turardi. Biroq, Efiopiya qiroli o’z kemalarini suv bosgan iskala tomon olib bordi, uni va u erda joylashgan kemalarni egallab oldi, so’ngra shaharni daryodan bo’ron bilan tortib oldi. Ko’p odamlar halok bo’ldi, ko’plari asirga olindi. Ertasi kuni ertalab er-xotin ma’badlarni askarlarning talon-taroj qilishlaridan himoya qilish haqida g’amxo’rlik qilishdi, keyin ruhoniylar o’z joylariga o’rnatildi va qirol Ptah xudosiga boy qurbonlik qildi. Shahar xazinalari va don omborlari tarkibi Amun xudosi ibodatxonasi va mahalliy xudolar ibodatxonalari o’rtasida bo’lingan. Boshqa shimoliy shaharlarning ruhoniylarida ham Efiopiya qirolidan xafa bo’ladigan hech narsa yo’q edi. Endi Memfis qulagandan keyin qarshilik haqida kam odam o’ylardi. Shaharlar o‘z darvozalarini ochdi, har tomondan hukmdorlar va ulug‘ kishilar bosqinchiga bo‘ysunish va sovg‘alar bilan to‘planishdi. Ular orasida kuchsiz Liviya qiroli Osorkon ham bor edi. Tefnekht yetib bo’lmaydigan botqoqli dengiz qirg’og’iga qochib ketdi, lekin u erda ham u o’z vakillari – Efiopiya harbiy rahbari va ruhoniysi huzurida yangi fir’avnga sodiqlik qasamyod qilishga majbur bo’ldi.
Shunday qilib, efiopiyaliklar bilan ittifoq tuzib, Theban ibodatxonasi zodagonlari g’alaba qozondi. Ammo shimoldagi Efiopiya istilolari zaif edi. Tefnextning o’g’li Bekenrenef (yoki yunonlar uni Boxoris deb atashgan), u Maneto ro’yxatidagi XXIV sulolani yakka o’zi tashkil etadi, Memfiyalik ruhoniylar tomonidan hech bo’lmaganda hukmronligining 6-yiliga qadar shoh sifatida tan olingan, ammo uning tan olinishining izlari yo’q. Thebes shahrida.
Tefnext va Boxorislar, yunon-rim afsonalariga ko’ra, xalqqa homiylik qiluvchi podshohlar hisoblangan: birinchisi, lager hayotining soddaligini xalq yomon ko’radigan saroy dabdabasidan afzal ko’rgan, «dono Boxoris» esa qarz qulligiga qarshi kurashgan. Darhaqiqat, taxmin qilish mumkinki, o’zi tinimsiz jangchi bo’lgan Tefnext asosan askarlar va oddiy shahar aholisiga tayangan. Afsuski, bu ikki fir’avn davridagi Misr yodgorliklari bizgacha arang yetib kelgan.