VIII-XII asrlarda. Tibet va Koreyada sezilarli iqtisodiy va madaniy yuksalish kuzatildi, bu mamlakatlarning Xitoy va Hindiston bilan aloqalari katta yordam berdi. Hind-Xitoy va Janubiy dengiz mamlakatlari rivojlanishi sekinroq sur’atlarda sodir bo’ldi. Ammo ularning eng yaqin qo’shnilari bo’lgan Hindiston va Xitoy bu mamlakatlar hayotiga shubhasiz ta’sir ko’rsatdi.
1. Tibet
8—9-asrlarning 2-yarmida Tibet davlati.
8-asrning ikkinchi yarmida. Tibet davlati oʻz qudratini Oʻrta Osiyo va Sharqiy Turkistonning Tibetga tutash hududlariga kengaytirib, sezilarli kuchga erishdi. Shimolda tangutlar va tonglar (tuguxunlar) yashagan butun hudud – Syanbey qabilalaridan biri – sharqda – Xitoyning Sichuan provinsiyasining bir qismi; G’arbda tibetliklar Tan imperiyasining O’rta Osiyo viloyati tarkibiga kiruvchi to’rtta tumanga egalik qilishgan.
Bu davrda Tibetda feodal munosabatlari jadal rivojlandi. Mamlakatda hukmron sinf feodallar, qaram dehqonlar va chorvadorlarning mehnatini ekspluatatsiya qiluvchi yirik yer egalari edi. Feodal munosabatlarining mustahkamlanishi va rivojlanishiga Tibetning sharqda Xitoyga, gʻarbda Oʻrta Osiyoga, yaʼni oʻsha davrda rivojlangan va madaniy mamlakatlarga yaqinligi maʼlum darajada taʼsir koʻrsatdi. Bu mamlakatlar bilan aloqa ham Tibet madaniyatining yuksalishiga yordam berdi.
Tibetda buddizmning tarqalishi bilan bog’liq bo’lgan Hindiston va Nepalning ta’siri ham muhim edi. 8-asrning ikkinchi yarmi va 9-asrning birinchi yarmidagi baʼzi Tibet hukmdorlari. Buddist cherkovining g’ayratli homiylari sifatida harakat qilgan. Mamlakatda ko’plab monastirlar paydo bo’ldi. Buddist asarlari sanskrit tilidan tibet tiliga tarjima qilingan. Mashhur buddist voizlarni Hindistondan chaqirishgan. Shunday qilib, Tisron-debzan (740-786) davrida Hindistondan Padma Sambhava keldi. Buddizmning Tibet xilma-xilligining shakllanishi bilan bog’liq bo’lib, unda g’ayritabiiy kuchlarning hayotga ta’siri haqidagi mistik ta’limot – tantrizm katta o’rin egallagan. Hindistonlik odamlar buddizm bilan birgalikda Tibetning hukmron tabaqasi orasida hind ta’limini yoyib, tibetliklarni sanskrit va hind adabiyoti bilan tanishtirdilar.
Lxasadagi Potala saroyi (Tibet) – Dalay Lamaning qarorgohi. 7-asrda boshlangan, 17-asrda tugagan.
Tibet hukmdorlarining buddizmga homiyligi nafaqat buddizm dini va cherkovida ekspluatatsiya qilinayotgan aholi ustidan o’z hokimiyatini qo’llab-quvvatlash istagi bilan, balki buddizmning tarqalishini rag’batlantirish orqali Tibet hukmdorlari do’stona munosabatlarni ta’minladilar Nepal va Hindiston davlatlari bilan aloqalar. Tibet hukmdorlari Tan imperiyasi bilan munosabatlarida bu davlatlarning yordamiga muhtoj edilar. Buddizm ham tashqi ekspansiya qurollaridan biri edi: Tibet hukmdorlari Sharqiy Turkistonda buddizmni ekish orqali bu hududda oʻz taʼsirini kuchaytirishga harakat qildilar.
Tibetda feodalizmning rivojlanishi feodallar oʻrtasidagi kurash bilan kechdi. Tashqi tomondan, bu kurash ko’pincha diniy nizolar shaklida bo’lgan. Ba’zi feodallar buddist cherkovini qo’llab-quvvatlagan bo’lsa, boshqalari Tibetning eski “Bon” dinini himoya qildi, bu esa yaxshi va yovuz ruhlarga, sehrga, ya’ni ibtidoiy jamiyatga xos bo’lgan ibtidoiy e’tiqodlarga qaytgan. rivojlanishning umumiy bosqichi. Ammo o’sha paytdagi bu ichki kurash hali davlatning siyosiy yaxlitligiga tahdid soladigan darajada rivojlanmagan edi. Feodallarning jamiyatdagi hukmron mavqeini mustahkamlash va faol tashqi siyosat olib borish istagida ifodalangan kuchli umumiy manfaatlar bor edi.
Harbiy egallab olishga urinishlar ikki yoʻnalishda amalga oshirildi: Xitoyga va Sharqiy Turkistonga. Sharqiy Turkiston Tibet feodallarini asosan Sharq va Gʻarb oʻrtasidagi savdo yoʻllari oʻtganligi sababli oʻziga tortgan va bu yoʻllar ustidan nazorat boj va yigʻimlar shaklida doimiy katta daromad manbai boʻlib turgan. Shu munosabat bilan 730-yilda, 8-asrning 40-yillarida Tibet va Xitoy oʻrtasida tinch munosabatlar oʻrnatildi. uzilib qoldilar. Xitoy hududiga yangi bosqinlar boshlandi. 763 yilda tibetliklar bir muncha vaqt hatto Tang poytaxtini ham egallashga muvaffaq bo’lishdi va imperiya faqat katta kuch bilan ularning bosqinini qaytardi. Tinchlik munosabatlari faqat 822 yilda o’rnatildi. Bu yil Lxasada Tibet va Xitoy o’rtasida shartnoma tuzildi. Tantanali ruhda har ikki tomon shartnomaga sodiq qolishga qasamyod qildi. Qasamyod matni Tibet poytaxtida o’rnatilgan tosh stelaga o’yib yozilgan. Ushbu stela bugungi kunda ham ikki xalq o’rtasidagi tinch-totuv munosabatlar ramzi sifatida saqlanib kelmoqda.
9—12-asrlarda Tibet.
Tibetning keyingi tarixi Tibetda Srontsang-gambo (7-asr) davridan beri mavjud bo’lgan nisbatan birlashgan ilk feodal davlatining qulashi bilan tavsiflanadi. Tibet feodallari o’rtasida nizo boshlandi, bu yana eski Tibet dini tarafdorlari va buddizm tarafdorlari o’rtasidagi kurash shaklida bo’ldi. Qirol hokimiyatining muxoliflari buddist cherkoviga tayangan qirol Ralpachanni (816-838) o’ldirishga va uning ukasi Darmani (Landarma) taxtga o’tkazishga muvaffaq bo’ldilar.
Shundan so’ng buddizmni ta’qib qilish boshlandi: monastirlar yopildi, rohiblar dunyoviy maqomga o’tkazildi, buddist asarlari yoqib yuborildi. Tibetda buddist kitoblarini tibet tiliga tarjima qilayotgan hindular vatanlariga qochib ketishdi. Bu voqealar zamirida feodallarning monastir boyliklari va mulklarini taqsimlash, mehnati dunyoviy feodallar tomonidan ekspluatatsiya qilinishi mumkin bo‘lgan ko‘p sonli rohiblarni dehqon, hunarmand va chorvadorlarga aylantirish uchun kurashi yotar edi.
Darma vafotidan keyin (842), uning turli xotinlardan boʻlgan ikki oʻgʻli taxtga oʻtirdi. Ularning har biri ma’lum bir feodal guruhning himoyachisi edi. Bu feodallar o’rtasida keskin kurashning yangi boshlanishiga olib keldi. Mamlakat bir qancha mustaqil va urushayotgan mulklarga bo’linib ketdi. Kuchli Tibet davlatining qulashi Tibetdan tashqarida yashagan tibetliklarning o’sha tarmog’ini kuchaytirishga olib keldi. Bular Kukunor va Amdo hududlarida yashagan tangutlar edi. 875 yilda Tangut rahbarlaridan biri Toba Sygun hozirgi Ningxia provinsiyasining bir qismi ustidan o’z hokimiyatini o’rnatdi. Bu 11-asrdan boshlab tangut davlatiga asos solgan. xitoycha Ssi-Xia nomi bilan Oʻrta Osiyoning yirik feodal davlatlaridan biriga aylandi.
Tangutlarning kuchayishi Tibetning ichki ahvoliga ta’sir qildi: yangi harbiy xavf mamlakatning shimoli-sharqiy qismidagi feodallarni birlashishga majbur qildi. 1015 yilda Tibetning bu qismida va Kukunorga tutash hududlarda yangi Tibet davlati tashkil topdi. U 1130 yilgacha davom etdi va bir necha yil oldin Xitoyning shimoliy qismini egallab olgan Jurchenlarning zarbalari ostida qoldi. Shimoli-sharqiy Tibet davlati hukmdorlarining kuchi juda zaif darajada Tibetning g’arbiy va janubiy qismlariga tarqaldi. Bu hududlar asosan izolyatsiya qilingan hayot kechirgan. Yirik feodallar u yerda bir-biri bilan erkin bogʻlangan holda hukmronlik qilishda davom etdilar.
Bu orada Tibetda buddistlarning ta’qibi to’xtadi va buddist cherkovi asta-sekin o’z kuchini tiklay boshladi. Monastirlar qayta ochildi va rohiblar soni ko’paydi. Buddist cherkovi ayniqsa Janubiy va G’arbiy Tibetda tez kuchaydi, bu erda Hindistondan yana buddizm voizlari paydo bo’ldi. Ular orasida mashhur hind voizlari va yozuvchilaridan biri Atisha Tibet buddizmi tarixida alohida ahamiyatga ega. 11-asrning birinchi yarmida oʻrnashib olgan. Tibetda u va uning shogirdlari o’zlarini butunlay buddizmning Kadampa sektasi deb ataladigan yangi turini targ’ib qilishga bag’ishladilar. Bu sekta monastirizmga qattiq asketizmni singdirdi va Padma Sambhava davrida boshlangan sirli tantrizmni rivojlantirdi. Atisha lamaizmning haqiqiy asoschisi bo’lib, keyinchalik nafaqat Tibetda, balki Mo’g’ulistonda ham o’zini namoyon qildi. Lamaizm panteizmdan deizm va tasavvufga chekinish, qayta tugʻilish haqidagi taʼlimotning rivojlanishi va keng xudolar panteonini yaratish bilan tavsiflanadi. Lamaizmning cherkov tashkiloti “ustozlar” – lamalar, ya’ni 15-asrdan beri eng yuqori vakillari bo’lgan ruhoniylar hokimiyati asosida qurilgan. Dalay Lama va Panchen Lamaga aylandi.
11-asrning buddist arboblari orasida. O’rta asr Tibet adabiyotining eng ko’zga ko’ringan vakili deb atash mumkin bo’lgan Milaraybani alohida ta’kidlash lozim. Milaraiba yaratgan madhiyalar uning buyuk shoir ekanligidan dalolat beradi. Uning tarjimai holi uning ajoyib nosir sifatidagidan dalolat beradi. Milaraiba hammaga tushunarli sodda tilda yozganligi xarakterlidir. Milaraib madhiyalarining diniy mazmuni uning she’riyatida shubha, izlanish va ilmga intiluvchi inson ongiga murojaat qilish motivlarining paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qilolmagan. Milaraib madhiyalarida, shu bilan birga, panteistik elementlar aniq ifodalangan bo’lib, u uchun dunyoda mavjud bo’lgan hamma narsani bir butun qilib yaratgan. Panteizm motivlari uning avtobiografiyasida ham taqdim etilgan bo’lib, muallifning hayoti haqidagi ma’lumotlarga qo’shimcha ravishda o’sha davrdagi Janubiy Tibet hayotining rasmlarini ham beradi.
Buddist cherkovining ta’sirining kuchayishi va monastirlar boyligining ko’payishi ko’plab dunyoviy feodallarning cherkov lordlariga aylana boshlaganiga olib keldi. Ular turli xil ma’naviy unvonlarni qabul qildilar, cherkov knyazlari safiga kirdilar va shu tariqa o’zlariga yangi yer egaliklariga yo’l ochdilar. Shunday qilib, Tibetning teokratik davlatga aylanishi uchun old shart-sharoitlar yaratildi.