«Irsuning yuksalishi».
19-sulolaning oxiri – Yangi Qirollikning eng notinch davri, ammo ma’lumotlarning kamligi tufayli sodir bo’lgan voqealarning mohiyatini to’liq tushunish qiyin. Qaysidir ma’noda tartibsizliklarga o’sha davrda Shimol va Janubning yetakchi ijtimoiy kuchlari o’rtasidagi keskinlashgan qarama-qarshiliklar sabab bo’lgan.
Quldorlar davlat hokimiyatining zaiflashishi ekspluatatsiya qilinayotgan mehnatkash omma kurashini kuchaytirishning muhim sharti edi. 19-sulolaning oxiridagi tarixiy voqealar haqidagi yagona izchil, noaniq bo’lsa-da, 20-sulolaning uchinchi qiroli Ramses III (IV) nomidan aytilgan.
U bizga Suriya Irsu boshchiligidagi qo’zg’olon haqida gapirib beradi. Shuningdek, biz bu vaqtda «biri bilan birlashdi», «biri ikkinchisini o’ldirdi – olijanob va kambag’al», boylarning mulkiga zarar yetkazilgan, o’sha paytda xudolarga «odamlar kabi munosabatda bo’lgan», hurmat yo’q edi. ibodatxonalar va ruhoniylik uchun. Dvoryanlar bu harakatni bostirdilar, fir’avn Setnext «bosqinchilarni o’ldirdi» va «erni isyonkor bo’lgan chetiga to’g’riladi».
Bu yillar davomida Misrda hokimiyatni qo‘lga kiritgan qanday suriyalik edi va bu qo‘zg‘olonda qullar qanday ishtirok etdi, biz, afsuski, bilmaymiz. Qadimgi Sharq tarixida har doimgidek hukmron tabaqa vakillari tomonidan tuzilgan manbalarda mehnatkash xalq harakati nihoyatda yomon yoritilgan. Biroq, ko’rinadiki, Misr jamiyatining quyi tabaqalari tomonidan jiddiy qo’zg’olonlar bo’lib, ular Yangi Qirollik davlatining butun binosini poydevorigacha silkitdi.
XII-XI asrlarda Misr. Miloddan avvalgi e.
Mamlakatdagi qoʻzgʻolonni bostirgan Setnext sulola asoschisi (miloddan avvalgi 1200 yil). O’sha paytda quldorlar sinfi ichidagi kurash tinch bo’ldi. Bunga ichki va tashqi dushmanlardan mudofaa zaruriyati yordam bermay qolmaydi, bu ehtiyoj jamiyatning barcha quldor qatlamlari tomonidan sezilgan.
Setnextning oʻgʻli Ramses III davrida (odatdagi maʼlumotlarga koʻra, baʼzi tadqiqotchilar uni Ramses IV deb atashadi, Ramses III ni 19-asr oxiri sulolasi podshosi Ramses-Saptah deb hisoblashadi) Misr uch marta chet el qabilalari koʻchib kelgan bosqinlarga duchor boʻlgan. Ramzes III (IV) hukmronligining 5-yilida bular Liviya qabilalari edi.
Liviya qo’shinlari qonli jangda Ramses tomonidan mag’lubiyatga uchradi, bu ularga 12 500 dan ortiq odamni o’ldirdi. 8-yilda fir’avn shimoldan Finikiya-Falastin qirg’oqlari bo’ylab quruqlikda va dengizda harakatlanadigan «dengiz xalqlarini» mag’lub etdi. Mag’lub bo’lgan dushmanlarning ba’zilari, xususan, Merenptah eslatib o’tmagan Filistlar, keyin, ehtimol, fir’avnning ruxsati bilan Falastin qirg’og’iga joylashdilar. 11-yilda Liviya qabilasi Maxii yana Misrga hujum qildi; Liviyaliklar yana mag’lubiyatga uchradi va qochib ketdi, 2200 ga yaqin halok bo’ldi va 2 mingdan ortiq kishi asirga olindi (ikkinchining uchdan bir qismi ayollar va bolalar edi). Ramses Suriyada ham hujumkor urushlar olib borgan va o’z armiyasi bilan shimoli-sharqqa kirib kelgan bo’lishi mumkin, ammo u o’z zabtlarini kuchaytira olmadi.
Misr piyoda va arava qo’shinlari bilan bir qatorda, hozirda doimiy ravishda xorijiy bo’linmalar tilga olinadi. Armiyada ilgari Sherdanlar va Liviyaliklar bo’lgan, lekin ular ilgari hech qachon bunday oldinga siljishmagan. Ma’badlarga tinchlik berish orqali Ramzes III (IV) ularni o’z xalqining har o’ndan birini jangchi sifatida topshirish majburiyatidan ozod qildi. Ma’bad mulklarining kengligini hisobga oladigan bo’lsak, qurolli kuchlarga etkazilgan zararning o’rnini xorijliklarni, shu jumladan yaqinda paydo bo’lgan dushmanlar – liviyaliklar va filistlarni armiyaga jalb qilishni kuchaytirishdan boshqa yo’l bilan qoplash qiyin bo’lganligi aniq. Taxminlarga ko’ra, xorijiy birliklarning ko’payishiga o’z xalqi oldidagi zodagonlarning qo’rquvi sabab bo’lgan.
Fir’avn ma’badlarga bo’lgan sadoqatini boy sovg’alar bilan namoyish etdi. U nafaqat katta ibodatxonalarga, balki kichiklarga ham sovg’alar berdi. Bularning barchasi qirollik qabristonining o’zida hunarmandlar ochlikdan azob chekayotgan va keyingi ishlashdan bosh tortgan bir paytda amalga oshirildi va oliy martabaning o’zi ularning haqoratlariga davlat omborining bo’shligi haqida gapirib javob berdi. Misr iqtisodining buzilishiga aynan fir’avnlarning isrofgarligi va ibodatxonalarning boyitilishi sabab bo‘lgan, deb ishoniladi.
Ramses III (IV) hukmronligining 32-yilida sud fitnasining qurboni bo’ldi. Hukmron doiralar ichida kuchaygan kurash yana o’zini his qildi. Sud tergovining saqlanib qolgan ma’lumotlariga ko’ra, shahzodalardan birining taxti uchun mo’ljallangan ishga yuqori va past mansabdor shaxslar jalb qilingan. Suriyaliklar va xorijiy bosqinlarga qarshi kurashda kuchaygan chor hokimiyati mamlakatni boʻlinishga olib borayotgan Janub va Shimolning oʻzaro dushman kuchlariga dosh berolmay, tezda zaiflasha boshladi.
Ramses nomi bilan mashhur bo’lgan keyingi sakkizta qirol – IV dan XIgacha (yoki V dan XIIgacha) o’z kuchlarining tobora kuchayib borayotgan parchalanishi oldida ojiz edi.
12-asrda. Miloddan avvalgi e., Ramses III (IV) davrida ham Falastinda Misr qal’alari va ibodatxonalari mavjud bo’lib, butun shaharlar Omonga tegishli edi. Misr hukmronligining qoldiqlari, aftidan, hatto Ramses VI (VII) davrida ham saqlanib qolgan, ammo 11-asrning o’rtalarida, Ramses XI (XII) davrida Falastin va Suriyada Misr hokimiyatining soyasi qolmadi. Faqat Efiopiya hali ham Misr gubernatoriga bo’ysundi.
Oxirgi Ramses hokimiyatining qulashi mamlakat ichida ham yaqqol namoyon bo’ldi. Agar hatto Ramses III (IV) ham Liviya bosqinlari paytida Misrning o’rta qismidagi shahar ibodatxonalarini mustahkam devorlar bilan o’rab olishga majbur bo’lgan bo’lsa, 20-sulolaning oxirida, hatto Fivaning o’zida ham qirol qabristonidagi ishlar bir necha bor to’xtatilgan. notinch vaziyat tufayli. Nilning g’arbiy qirg’og’ida, Fiva yaqinidagi qirollik qabrlari, xususiy qabrlarni hisobga olmaganda, aholi tomonidan talon-taroj qilingan.
Shimolda zaiflashgan qirol hokimiyatiga janubda tobora yakkalanib qolgan ruhoniylar shohligi qarshilik ko’rsatdi. Janub o’zini Amunning eng yirik ma’bad xo’jaligining boshliqlari sifatida Thebes oliy ruhoniylari qo’lida topdi. Ramses IX (X) davrida oliy ruhoniy Amenxotepga qarshi qandaydir «urush» bo’lgan, ammo umuman olganda, shimoldagi fir’avnlardan farqli o’laroq, oliy ruhoniylar o’z shaharlarida mustahkam o’tirgan edilar. Ramses IV (V) dan Ramses IX (X)gacha bo’lgan davrda taxtda oltita shoh o’zgardi va Fibada faqat uchta oliy ruhoniy bor edi. Bu uchtasi ota va uning ikki o’g’li edi, shuning uchun Amun mulkini ko’p yillar davomida bitta ruhoniylar uyi boshqargan. Ramses XI (XII) davrida Amun oliy ruhoniysi Herihor o’zining ruhoniylik lavozimini oliy mansabdor shaxs unvoni, davlat omborini boshqarish, armiya qo’mondonligi va Efiopiya ma’muriyati bilan birlashtirdi. U allaqachon yarim shoh edi.
Shimol va janubda to`plangan qarama-qarshi ijtimoiy kuchlarning bir-birini yengishga qodir emasligi mamlakatni ikkiga bo`linib ketishiga olib keldi. Bunday sharoitda yagona davlat hokimiyati nominalga aylandi.