Zaqafqaziya mamlakatlarida ilk feodal jamiyatining shakllanishi
Zaqafqaziya mamlakatlarida hukmronlik qilgan ilk feodal jamiyati shakllanishining o’ziga xos tarixiy manzarasi – Armaniston, Gruziya ( Gruziya Lix tizmasi tomonidan ikkita qirollikka bo’lingan – g’arbiy qismida Lazika (qadimgi Kolxida) va Kartli (qadimgi Iberiya) sharq ), Albaniya ( Albaniya hozirgi Ozarbayjon SSR hududini egallagan. ) va Atropatena ( Atropatenoy). (Adurbadagan, keyinroq Aderbaygan) 3—9-asrlarda hozirgi Janubiy yoki Eron, Ozarbayjon hududining nomi boʻlgan , manbalarda bu masala boʻyicha materiallar kamligi sababli chizish nihoyatda qiyin. Aniq narsa shundaki, IV asrda. Zaqafqaziya mamlakatlarida ilgari qishloq jamoalariga tegishli bo’lgan haydaladigan yerlar va yaylovlarning harbiy zodagonlar qo’lida to’planishi jarayoni sodir bo’ldi. Yer va suvga (daryo kanallariga) feodal mulkchilik vujudga keldi. Qadimgi quldor zodagonlar yoʻq boʻlib ketdi ( Qarang: Jahon tarixining II jildi, 3, 4, 5, 6-boʻlimlar. Baʼzi sovet olimlarining fikricha, Zaqafqaziya mamlakatlari quldorlik shakllanishi bosqichidan umuman oʻtmagan va. bu yerda feodallashuv jarayoni ancha oldin boshlangani e .
Rivojlanayotgan sinflar, feodallar va feodal qaram dehqonlar Azats va Anazats mulklarini tashkil etdi – «erkin» va «erkin» (Armaniston va Albaniyada; Gruziyada ular Aznaurlar va Uaznoslarga to’g’ri kelgan). Albaniyaga kelsak, manbalarda qaram dehqonlar feodallarga (azatlar va cherkov) oziq-ovqat sifatida ijara haqi to’laganligi haqida xabar beradi. Albaniyaning barcha aholisi, azatlardan tashqari, cherkov ushriga bo’ysungan. 5-asr oxiridagi cherkov kengashining qaroriga ko’ra. «Mulk» (boy dehqonlar) har yili cherkovga 4 ta bug’doy, 6 ta arpa va 16 qozon «shirinliklar» (uzum sharbati yoki sharob) qo’shgan. «Kambag’al» (ya’ni, dehqonlarning asosiy qismi) cherkovga belgilangan miqdorda bug’doy va arpa va iloji boricha ko’proq sharob berdi. Ekin maydonlari va uzumzorlari bo’lmagan chorvadorlardan ushr bir qo’y, uch bog’lam jun va bir g’ildirak pishloq miqdorida yig’ilgan.
IV-VI asrlarda. Zaqafqaziyaning ilk feodal jamiyatlarida dehqonchilik (xususan, uzum madaniyati katta ahamiyat kasb etgan), shuningdek, oʻtroq va koʻchmanchi (Albaniyada) chorvachilik rivojlanganligi qayd etilgan. Ot, qoʻy va echki boqilgan. Temir, mis va kumush rudalari, shuningdek, tuz ishlab chiqarish ortdi.
Zaqafqaziyaning eng muhim shaharlari Armanistonning Valarshapat va Dvin, Gruziyadagi Mtsxeta va Tbilisi, Albaniyaning Partav shaharlari edi. Bu shaharlarning bir qismi Vizantiyani Eron, Oʻrta Osiyo va Xitoy bilan bogʻlaydigan savdo yoʻllari ustida joylashgan. Yirik ulgurji savdo asosan tranzit xarakterga ega edi. Boshqa shaharlar siyosiy va madaniy markazlar edi. Shuningdek, feodal qal’alariga tutashgan hunarmandchilik qishloqlari bo’lgan shaharlar ham bo’lgan. Zaqafqaziya shaharlari aholisi dehqonchilikni to’xtatmadi.
387-yilgi shartnoma natijasida Armaniston Eron va Rim oʻrtasida boʻlingan, Lazika Rimning taʼsir doirasi sifatida eʼtirof etilganiga qaramay, Zaqafqaziya davlatlarining ichki tuzilishi V asrning oʻrtalariga qadar oʻzgarishsiz qoldi. Kartli va Albaniya esa Eronga bo’ysunishi kerak edi. Toʻgʻri, Armanistonning mahalliy zodagonlari oʻrtasidagi siyosiy guruhlar oʻrtasidagi iqtisodiy tarqoqlik va ichki nizolar sosoniylarga 428-yilda Fors Armanistonida qirol hokimiyatini bekor qilishga imkon berdi, biroq mahalliy qonunlar, shuningdek, knyazlar va ruhoniylarning imtiyozlari oʻzgarmay qoldi. Armaniston, avvalgidek, merosxo’r knyazlar – nahararlar boshchiligidagi knyazliklarga (nahararstea) bo’lingan.
Aziz cherkovi. Etchmiadzindagi Xripsime. VII asr
V-VI asrlarda Lazika. Gruziyaning muhim va harbiy-siyosiy jihatdan kuchli qismini ifodalagan. Rimning vorisi Vizantiyaning Lazikani o’ziga bo’ysundirishga bir necha bor urinishlariga qaramay, ikkinchisi uzoq vaqt davomida o’z mustaqilligini saqlab qoldi. Vizantiya u yerda oʻzining oliy hokimiyatini faqat 6-asr boshlarida, uzoq davom etgan kurashdan soʻng oʻrnatishga muvaffaq boʻldi. 3-asrda Eron sosoniylar podsholigi tarkibiga kirgan Atropatena ham oʻzini oʻzi boshqarish va mahalliy hukmdorni saqlab qolgan.
IV asrning birinchi yarmida vujudga kelgan xristianlik. Armaniston, Kartli va Albaniyada davlat dini sifatida xalq orasida juda sekin kirib bordi. V asrning oxirida. Albaniya o’rmonlarida qadimgi, nasroniygacha bo’lgan kultlarga sig’inuvchilar yashirincha odam qurbonlik qilishgan. Qirol hukumati va cherkov qatl qilish orqali bu “hurmatsiz sektalar”ga qarshi kurashdi. Lazikada nasroniylik faqat 6-asrning o’rtalarida paydo bo’ldi. Atropatenada zardushtiylik hukmronlik qilgan. Armaniston, Gruziya va Albaniya cherkovlari mustaqil boshqaruvga ega edilar. Ularning har biriga maxsus katolikos boshchilik qilgan. VI asrda. Kavkazdagi barcha uchta xristian cherkovi monofizit e’tirofiga amal qilgan. 7-asr boshlarida. Gruziya cherkovi pravoslav dinini qabul qildi va arman cherkovi bilan aloqani uzdi.